سند ملی هوش مصنوعی
سند ملی هوش مصنوعی، طی نامه شماره ۱۴۰۳/۷۸۱۶/دش مورخ ۱۴۰۳/۰۴/۳۰ توسط سرپرست ریاست جمهوری و رییس شورای عالی انقلاب فرهنگی ابلاغ شد. برای تدوین این سند نمایندگان ۳۰ دستگاه دولتی و غیر دولتی حضور داشتند. در فرایند تدوین این سند از سال ۱۳۹۶ بیش از ۸ هزار مستند جمع آوری شد. آن زمان موافقت شد تا ستادی در معاونت علمی ریاستجمهوری ایجاد شود. در این ستاد پیش نویسی از این سند تهیه و به شورا ارائه شد.
سند ملی هوش مصنوعی یکی از اسناد بالادستی است که پژوهشگران میتوانند در مطالعات خود به آن استناد کنند. نقدهایی بسیاری به این سند وارد است که هدف مطالعه حاضر نیست. در این نوشتار کوشش بر آن است تا مفاد کامل سند ملی هوش مصنوعی در اختیار پژوهشگران قرار گیرد.
متن کامل سند ملی هوش مصنوعی
«سند ملی هوش مصنوعی جمهوری اسلامی» که پیرو تصویب ماده واحده « نهایی سازی و تصویب سند ملی هوش مصنوعی جمهوری اسلامی» (مصوب ۱۴۰۲/۸/۱۶ شورای عالی انقلاب فرهنگی) و در اجرای تفویض موضوع ماده واحده «تشکیل شورای ملی راهبری و تأسیس سازمان ملی هوش مصنوعی» (مصوب جلسه ۹۰۱ مورخ ۲۹/۰۳/۱۴۰۳ شورای عالی انقلاب فرهنگی)، در جلسه ۴۸۳ شورای معین شورای عالی انقلاب فرهنگی به تصویب رسیده است؛ به شرح ذیل برای اجراء ابلاغ میگردد:
مقدمه سند ملی هوش مصنوعی
از مهم ترین شاخصههای اسلامگرایی، توحیدگرایی و استقرار عدالت و امنیت فراگیر مبتنی بر اندیشه و جهان بینی اسلامی است که تعیّن بخش و اثرگذار بر مسیر و جهت گیریهای فناوریهای نوین به طور عام و هوش مصنوعی به طور خاص است. برای وصول به شاخصههای اسلامگرایی بر مبنای دانش و علوم بنیادین، هوش مصنوعی که به لحاظ کارکردی و رفتاری مشابه با برخی ظرفیتهای هوش انسانی عمل میکند، یک امکان مهم و یک تغییر در زیست بوم زندگی بر مبنای حکمرانی اسلامیِ هوشمند محسوب میشود. بدیهی است هوش مصنوعی در تعامل با جامعه انسانی، یک پدیده اجتماعی و مرتبط با زیست بوم دینی و فرهنگی جامعه محسوب میشود که میبایست ابتناء همه ابعاد آن بر مبانی، ارزشها ، قابلیت ها، سرمایه انسانی و سرمایه اجتماعی جمهوری اسلامی، مورد توجه قرار گیرد.
فرصتهای قابل توجه حاصل از پیشرفت علم و فناوری در کنار توان قابل ملاحظه آن برای درک مسائل و همچنین قدرت پیشگیرانه آن در مهار بحرانها و مشکلات پیشِ روی جوامع، موجب شده است تا در سطح بین المللی در اسناد ملی و برنامه های کلان، سرفصل مهمی به این موضوع اختصاص یابد. در کشور ما نیز توسعه علم و فناوری و توجه به رشد علمی جایگاه قابل توجهی در گفتمان راهبردی کشور و به طور خاص در کلام امامین انقلاب و اسناد و برنامههای کلان کشور به ویژه بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی دارد.
اگر در دورهای صنعت نفت، صنعت برق و فناوری اطلاعات باعث تحول همه جانبه صنعت شد، امروزه یکی از مهم ترین حوزه های فناورانهای که باتوجّه به گذشته، حال و آینده تحوّل آفرین خود بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته، علوم و فناوری های هوش مصنوعی است که برخوردار از ابعاد فلسفی، اخلاقی، فقهی، حقوقی، فنی و مهندسی است.
ماده۱ـ تعریف واژگان
هوش مصنوعی: به توانایی ماشین برای انجام عملکردهای خودکار و نظام مند از جمله یادگیری، درک، استنتاج، حل مسأله، پیشبینی، تصمیمگیری و اقدام از طریق به کارگیری دانش و اطلاعات و پردازش داده گفته میشود که منشأ اثرگذاریهای گسترده بر انسان و روابط انسانی در محیط فیزیکی یا مجازی و همچنین بازتابهای زیست محیطی است. هوش مصنوعی ماهیتی داده ای، شبکه ای، الگوریتمی، خوشه ای، لایهای و یکپارچه، مبتنی بر منطقهای کلاسیک و سایر منطقهای نوین دارد.
داده باز: دادهای که از نظر حقوقی هر فردی مجاز است تا از آن به شکل آزاد بر اساس مجوزهای استاندارد استفاده کند.
داده اشتراکی: دادهای که تحت یک مجوز اشتراک گذاری با محدودیتهای معین بین افراد حقیقی یا حقوقی مشخص به اشتراک گذاشته شده است.
زیست بوم هوش مصنوعی: به مجموعه مؤلفههای سخت افزاری و نرم افزاری، شامل شبکهای از سازمان ها، افراد و نهادهایی اطلاق میشود که در توسعه، استقرار و استفاده از سیستمهای هوش مصنوعی دخیل هستند. زیست بوم هوش مصنوعی یک سیستم پیچیده و پویا شامل طیف گستردهای از ذی نفعان، از جمله مردم، کارگزاران نظام حکمرانی، محققان، توسعه دهندگان، سیاست گذاران، سرمایه گذاران و کاربران نهایی است.
موضوعات کلان کشور: موضوعات ملی اولویت دار در حوزهای کلان فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، امنیتی و محیط زیستی.
سازمان: منظور از سازمان در این سند، سازمان ملی هوش مصنوعی است.
سند: منظور از سند، سند ملی هوش مصنوعی جمهوری اسلامی است.
اخلاق هوش مصنوعی
مجموعهای از اصول اخلاقی برای هدایت توسعه و استفاده مسئولانه و مبتنی بر ارزشهای اسلامی از فناوری هوش مصنوعی است که توسط متخصصان و سایر افراد در طراحی، تولید و بهره گیری از هوش مصنوعی رعایت شده و حقوق متقابل ایجاد میکند. نمونه هایی از مسائل اخلاقی هوش مصنوعی عبارتند از:
- رعایت حریم خصوصی
- رعایت حقوق فردی و اجتماعی
- تأمین امنیت اجتماعی
- انصاف
- توضیحپذیری
- شفافیت
- عدم تبعیض و سوگیری
- پاسخگویی
- همسویی با ارزشها و هنجارهای اسلامی
- مسئولیتپذیری
- اعتماد
- عدم سوء استفاده از فناوری
هدف اخلاق هوش مصنوعی بهینه سازی تأثیر سودمند هوش مصنوعی بر جامعه و زیست بشر و کاهش خطرات و پیامدهای ناخواسته استفاده از آن مبتنی بر ارزشها و مبانی اعتقادی اسلام است.
ماده۲ـ اصول و مبانی ارزشی
هم راستا با مبانی ارزشی جمهوری اسلامی در قانون اساسی و بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی و مبانی ارزشی نظام علم و فناوری مندرج در سند نقشه جامع علمی کشور و با تأکید بر حاکمیت جهان بینی توحیدی اسلام، مردم سالاری دینی، عدالت محوری، کمال آفرینی ، ثروت آفرینی، هماهنگی با محیط زیست و اهمیت کرامت انسانی در تمام ابعاد علم، فناوری و نوآوری، اصول و مبانی ارزشی این سند عبارتند از:
۱ـ رعایت اصول اعتقادی و مجموعه ارزشهای اخلاقی اسلام در راستای تقویت سبک زندگی اسلامی و حیات طیبه جاودانه در کلیه مسیرگذاریهای هوش مصنوعی و پرهیز از جهت گیریهای منجر به فساد و منکر و تقویت فضای غفلت؛
۲ـ توجه به ابعاد وجودی انسان مبتنی بر فلسفه و معارف اسلامی در توسعه و به کارگیری هوش مصنوعی؛
۳ـ توسعه و کاربست هوش مصنوعی با هدف تأمین آرمانها و ارزشهای مرتبط با انسان الهی و جامعه اسلامی؛
۴ـ آرمان گرایی، خوداتکایی، خودباوری، درون زایی و برون گرایی در توسعه زیست بوم هوش مصنوعی؛
۵ ـ توجه به عدالت، کرامت، حقوق و سلامت جسمی، روحی و روانی انسانها در سازوکار آموزش و به کارگیری هوش مصنوعی؛
۶ ـ حفظ استقلال، امنیت، منافع و اقتدار ملی در مواجهه با توسعه فناوری هوش مصنوعی در جهان؛
۷ـ توسعه آینده نگر زیست بوم هوش مصنوعیِ توانمندساز، آگاهی بخش، اخلاقمدار و تمدنآفرین؛
۸ ـ رعایت حریم خصوصی و حفاظت از امنیت دادهها و اطلاعات در زیست بوم هوش مصنوعی؛
۹ـ مواجهه هوشمندانه با قدرتهای بزرگ با رویکرد انحصارزدایی؛
۱۰ـ جلوگیری از سوءاستفاده از هوش مصنوعی برای سلطه انسان بر انسان و سلطه هوش مصنوعی بر انسان؛
۱۱ـ توسعه هوش مصنوعی با رعایت تقویت ارتباطات طبیعی انسانی و پرهیز از انزوای اجتماعی انسان ها.
ماده۳ـ چشم انداز، اهداف کلان و شاخصهای ارزیابی
الف ـ چشم انداز
جمهوری اسلامی در افق ۱۴۱۲ هجری شمسی، با هدف استقرار مؤلفههای اسلامگرایی با برخورداری از زیست بوم هوش مصنوعی پیشرفته و نوآور مبتنی بر اصول و ارزشهای اسلامی، اتکا بر قابلیتها و توانمندیهای ملی و بهره گیری هوشمندانه از تعاملات جهانی، بین ۱۰ کشور پیشرو هوش مصنوعی دنیا قرار دارد و با استفاده از این فناوری در حکمرانی، موضوعات کلان کشور، ثروت آفرینی، ارزش آفرینی، تأمین سلامت، رفاه، امنیت و آسایش مردم، بیشترین پیشرفت را ایجاد میکند.
ب ـ اهداف کلان
اهداف سند در راستای تحقق چشم انداز و بهره گیری از هوش مصنوعی به عنوان زیست بوم اثرگذار بر همه عرصههای اقتصادی، سیاسی ـ امنیتی و فرهنگی با رویکرد تأمین پیشرفت اسلامی کشور عبارتند از:
۱ـ توسعه و تربیت سرمایه انسانی متخصص، ماهر و متعهد متناسب با قرار گرفتن در جمع ۱۰ کشور پیشرو؛
۲ـ ارتقا و تأمین زیرساختها با تأکید بر زیرساختهای حقوقی و مالکیت فکری، زیرساختهای شبکه ملی اطلاعات و کلان داده، زیرساختهای پردازشی و مدلهای بزرگ چندوجهی بومی با رویکرد شتاب دهی به پیشرفت هوش مصنوعی و کاربردی سازی آن؛
۳ـ رشد و جهش مداوم تولیدات فکری، علمی و فناورانه و تبدیل شدن به قطب تحقیقاتی هوش مصنوعی منطقه آسیای جنوب غربی با هدف رفع نیازهای کشور و مرجعیت بین المللی علمی و کاربردی حداقل در یکی از شاخههای این حوزه؛
۴ـ ارتقای نوآوری برپایه فناوریهای بدیع با اثرگذاری اقتصادی و اجتماعی بالا به منظور ارتقای هوش مصنوعی در بخشهای کشاورزی، صنعت و خدمات؛
۵ ـ ارتقای رقابت پذیری اقتصادی کشور با استفاده از هوش مصنوعی در سطح بازار داخلی و جهانی و دستیابی به رشدهای جهشی در اقتصاد هوش مصنوعی؛
۶ ـ نقش آفرینی فعال در تعاملات و همکاریهای آموزشی، علمی، فناورانه و اقتصادی بین المللی با اولویت کشورهای همسو در راستای منافع ملی و جهان اسلام؛
۷ـ ارتقای کیفیت حکمرانی با بهره مندی از قابلیتهای هوش مصنوعی در موضوعات کلان کشور با تأکید بر ارتقای عدالت اجتماعی، امنیت ملی، پایداری و انسجام ملی و سرمایه اجتماعی؛
ج ـ شاخصهای ارزیابی کلان
علیرغم افق ۱۰ساله سند و نظر به تحولات سریع حوزه هوش مصنوعی، مقادیر مطلوب شاخصهای ارزیابی کلان این سند برای بازه زمانی پنج ساله به قرار زیر تعیین میگردد.
جمعبندی سند ملی هوش مصنوعی
با عنایت به اثر فراگیر و برنامه پذیربودن فناوریهای نوین و مزیتهای حاصل از پیشگامی در این فناوری ها، کشورهای بسیاری، بر هوش مصنوعی و کارکردهای آن در بخشهای مختلف فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و دفاعی متمرکز شده اند. کشور ما نیز، یکی از کشورهای پیشرو در زمینه خلق دانش و انتشار مقالات علمی در حوزه هوش مصنوعی است. توسعه زیست بوم کسب وکارهای نوپا و شکل گیری شرکتهای دانش بنیان این حوزه، نشان میدهد که با برنامه ریزی منسجم و جامع، میتوان دستاوردهای قابل توجهی را از توسعه هوش مصنوعی در کشور انتظار داشت.
بی شک برای ارتقای جایگاه کشور در حوزه هوش مصنوعی و کسب جایگاه مناسب در بازارهای جهانی و رسیدن به جمع کشورهای برتر دنیا، راه پرفراز و نشیبی در پیش است. خودباوری، توانمندسازی نیروی انسانی، توجه ویژه به نخبگان، فرهنگ سازی، ترویج و آموزش مفاهیم و مبانی علمی، تسهیل فضای کسب وکار، بخش خصوصی، تسهیل انتقال فناوری و توسعه فناوریهای زیرساختی و تنظیم گری متناسب با الزامات این حوزه از جمله مواردی است که باید در راستای یک نگاه منسجم و یکپارچه مدنظر قرار گیرد.
تدوین سند ملی هوش مصنوعی جمهوری اسلامی گام مهمی برای وصول به مؤلفههای اسلامگرایی، ارتقای کیفیت حکمرانی و تقویت بنیانهای علمی و پژوهشی در راستای پیشرفت کشور در همه عرصههای مرتبط با حکمرانی منطقهای و ملی و ارتباطات جهانی است. همچنین هوش مصنوعی در همه قلمروهای اولویت دار از قبیل آموزش و پژوهش، بهداشت و درمان، حکمرانی دولتی و خدمات عمومی، دفاعی، امنیتی و انتظامی، صنایع، انرژی، محیط زیست و کشاورزی، اسلامگرایی، رسانه و فضای مجازی و امور مرتبط با فناوریهای مهم و راهبردی اعم از هوافضا، فناوری زیستی، فناوری نانو، علوم شناختی و سایر عرصههای علم و فناوری، منشأ تغییر و تحولات بزرگ است.
