توسعه پایدار هوش مصنوعی
توسعه پایدار هوش مصنوعی یکی از اسناد بالادستی برای بهرهگیری از توانمندیهای هوش مصنوعی با اجتناب از چالشهای آن در کشور است. این سند در لایحه ۸۸ از برنامه هفتم توسعه منتشر شد.
به گزارش روابط عمومی مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی، دفتر مطالعات حکمرانی این مرکز در گزارشی با عنوان «بررسی لایحه برنامه هفتم توسعه (۸۸): توسعه پایدار هوشمصنوعی در کشور» آورده است که برنامه هفتم توسعه بهعنوان ریلگذار پیشرفت کشور در پنج سال آینده، نقش مهمی در توسعه پایدار فناوریهای نوین در کشور خواهد داشت.
تلاشهای زیادی برای بهرهگیری از توانمندیهای هوش مصنوعی در کشور صورت گرفتهاست. برای نمونه در برنامه هفتم توسعه به این موضوع در چندین ماده و بند اشاره شدهاست. سند ملی هوش مصنوعی و سند تحول دیجیتال نیز در این راستا تنظیم شدند. مرکز پژوهش های مجلس در گزارشی به بررسی توسعه پایدار هوش مصنوعی در برنامه هفتم توسعه پرداخت. در این نوشتار به بررسی گزارش مجلس از سند توسعه پایدار هوش مصنوعی میپردازد.
مقدمه گزارش توسعه پایدار هوش مصنوعی
از جمله فناوریهایی که طی سالهای اجرای برنامه هفتم توسعه نقشی راهبردی در پیشرفت کشور خواهد داشت، فناوری هوشمصنوعی است. هوش مصنوعی بهعنوان یک فناوری دادهمبنا، میتواند با ایجاد زمینه پردازش حجم انبوهی از دادهها، استخراج الگوها و تحقق ویژگی یادگیرندگی، امکان دستهبندی، تشخیص الگوها و ناهنجاریها در دادههای جدید و همچنین پیشبینی و توصیه برای شرایط آتی را فراهم میسازد.
این گزارش ادامه میدهد که در عصر کنونی با توسعه فضای مجازی و فراهم شدن بستر ذخیرهسازی، پردازش و انتشار حجم بالایی از دادهها، زمینه جهت توسعه الگوریتمهای هوش مصنوعی و کارکردهای مختلف آنها مساعد شدهاست. درنتیجه توسعه این فناوری، زمینه تحول در بخشهای متعدد زندگی اجتماعی فراهم شدهاست.
ازسویدیگر وجود حجم انبوهی از دادههای شهروندان و همچنین وجود فرایندهای اداریِ تکراری در بخش عمومی زمینه استفاده از هوشمصنوعی برای ایجاد تحول در سرعت و کیفیت خدمات را فراهم کرده است. بهدلیل ظرفیتهای تحولآفرین فناوری هوشمصنوعی و تأثیر شگرف آن در آینده صنایع، خدمات عمومی و حکمرانی، سرمایهگذاری و تولید دانش در حوزه این فناوری در دهه اخیر دهها برابر شدهاست و کشورهای مختلف برنامههای ملی توسعه هوشمصنوعی را تدوین کردهاند.
این موارد ضرورت توجه ویژه به فناوری هوش مصنوعی و ایجاد بستر و الزامات توسعه آن برای بهرهمندی از قابلیتها در کنار کاهش تهدیدهای بالقوه آن را ضروری ساختهاست. بنابراین باید در برنامه هفتم توسعه، بهطور خاص بر راهبردها و برنامههایی که ضامن بهرهگیری از این فناوری برای توسعه پایدار است، توجه ویژه شود.
مشروح گزارش توسعه پایدار هوش مصنوعی
کارشناسان مرکز پژوهشهای مجلس بیان کردهاند که این گزارش پس از بررسی روند سرمایهگذاری و تولید دانش در حوزه هوش مصنوعی در سالیان اخیر در سراسر دنیا، به بررسی بسترهای قانونی و زیرساختی توسعه این فناوری در کشور میپردازد. در این راستا در حوزه دسترسی و انتشار داده که مهمترین پیشنیاز توسعه الگوریتمهای هوش مصنوعی است، قانون «انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات» و همچنین در حوزه یکپارچهسازی و دسترسی بین دستگاهی دادهها، قانون «مدیریت دادهها و اطلاعات ملی» شناسایی شدهاست.
این گزارش توضیح میدهد که فناوری هوش مصنوعی یک فناوری دانشمحور و کاربردی است و شرکتهای دانشبنیان و نوپا بستر مناسبی جهت توسعه کاربردهای آن در یک فضای رقابتی هستند. در همین راستا، در این گزارش قوانین مرتبط با شرکتهای دانشبنیان و نوپا ازجمله «قانون حمایت از شرکتها و مؤسسات دانشبنیان و تجاریسازی نوآوریها و اختراعات»، «قانون جهش تولید دانشبنیان» و «آییننامه حمایت از شرکتهای نوپا» بهعنوان بسترهای قانونی در حمایت از تحقیق و توسعه شرکتهای مرتبط با هوش مصنوعی شناسایی شدند.
در این گزارش آمده است که ظرفیت نظام دانشگاهی، شرکتهای فعال، پژوهشکدهها و مؤسسههای پژوهشی و نهاد و سازمانهای ذینفع در این خصوص شناسایی شده که نشاندهنده این است که نظام دانشگاهی کشور در سال ۱۴۰۲ در مقطع دکتری ۱۷۲ نفر در مقطع کارشناسی ۱۳۵۸ نفر ظرفیت پذیرش دانشجو در گرایشهای مرتبط با هوش مصنوعی ذیل سه رشته مهندسی کامپیوتر، علوم کامپیوتر و علومشناختی داشته است.
تحلیل گزارش توسعه پایدار هوش مصنوعی
این گزارش بیان میکند که تاکنون ۴۵۲ شرکت دانشبنیان اعم از نوپا و فناوری در حوزههای مرتبط با هوشمندسازی ازجمله فناوریها، سامانهها، خدمات، صنایع، ابزارها، کشاورزی و سرمایهگذاری در این حوزه، در کشور ثبت شده است.
همچنین ۶ پژوهشکده یا مؤسسه پژوهشی با مأموریت مستقیم در حوزه توسعه هوش مصنوعی شناسایی شده و ۶ پژوهشگاه یا پژوهشکده در حوزه علوم انسانی نیز بررسی آثار و پیامدهای توسعه هوش مصنوعی در حوزه علوم انسانی و کشور را از طریق برگزاری هماندیشیها و نشستها آغاز کردهاند.
در ادامه این گزارش آمده است که با وجود سند راهبردی یا قانونی در حوزه توسعه هوش مصنوعی در کشور بهطور خاص، «سند راهبردی جمهوری اسلامی ایران در حوزه فضای مجازی» مصوب ۱۴۰۱ شورای عالی فضای مجازی، طراحی نظام بهکارگیری فناوریهای نوین فضای مجازی ازجمله هوش مصنوعی را برعهده معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانشبنیان ریاستجمهوری نهادهاست.
همچنین طراحی نظام حکمرانی داده که پیشنیاز توسعه هوش مصنوعی است و طراحی دولت هوشمند برعهده وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات قرار داده شدهاست. هماهنگی و همسوسازی این بخشهای مختلف با استفاده از راهکارهای قانونی و راهبردی در کنار بهرهمندی از ظرفیت نیروی انسانی و بخش خصوصی، مستلزم برنامهای راهبردی و حساب شده در کشور خواهد بود.
کارکردها، پیشنیازها و چالشها
کارکردهای توسعه پایدار هوش مصنوعی در بخش عمومی و خصوصی عبارتند از:
- ارتقای نظام قانونگذاری و خطمشیگذاری
- کارآمدی نظام اداری»
- کیفیت ارائه خدمات عمومی
- بهرهوری، سرعت و کیفیت خدمات بخش خصوصی
- خدمات نوین دانشمحور
پیشنیازها توسعه پایدار هوش مصنوعی در بخش عمومی و خصوصی عبارتند از:
- حکمرانی داده
- توسعه دولت الکترونیک
- الزامات سخت همچون قانونگذاری
- الزامات نرم همچون فرهنگسازی و ایجاد مشوق
چالشهای مسیر توسعه پایدار هوش مصنوعی این فناوری مربوط به سه ضلع توسعه این فناوری عبارتند از:
- داده
- نیروی انسانی
- زیرساختهای فنی
چالشهای بالقوه ناشی از توسعه این فناوری در چهار دسته عبارتند از:
- چالشهای اقتصادی
- چالشهای اجتماعی
- چالشهای سیاسی
- چالشهای اخلاقی
راهبرد توسعه پایدار هوش مصنوعی
در ادامه این گزارش آمده است که با توجه به مطالب بیان شده، ضرورت طراحی راهبردی آیندهنگرانه، ملی و با مشارکت ذینفعان مختلف از سوی حاکمیت که زمینهساز بهرهمندی پایدار از این فناوری شود، آشکار میشود. در این راستا در انتهای گزارش توصیههای سیاستی پیشنهاد شدهاست. این توصیهها چارچوب طراحی این راهبرد ملی خواهد بود که شامل موارد زیر است:
- تقویت همکاری و اشتراک دانش
- تسهیل بستر سرمایهگذاری در تحقیق و توسعه
- اهمیتدهی به حکمرانی داده و دولت الکترونیک
- طراحی چارچوبهای اخلاقی برای پذیرش هوش مصنوعی مسئول
- نگاشت نهادی
- ظرفیتسازی
- توانمندسازی
- مهارتآموزی و بازتنظیم ساختار نیروی کار
- همکاری و استانداردسازی بینالمللی
این گزارش احکامی را برای الحاق به برنامه هفتم توسعه پیشنهاد کرده و بهعنوان ماده اول عنوان کردهاست. مرکز ملی فضای مجازی با هدف هدایت، هماهنگی و همافزایی ابعاد گوناگون اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی توسعه هوش مصنوعی، موظف است با همکاری معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانشبنیان ریاستجمهوری، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، وزارت دفاع، پژوهشکدهها، اندیشکدهها و سازمانهای مردمنهاد مرتبط و نمایندگان بخش خصوصی، ظرف مدت یک سال از ابلاغ این قانون «برنامه ملی توسعه هوشمصنوعی» را بهمنظور فراهمسازی پیشنیازها و الزامات توسعه پایدار هوش مصنوعی و بهرهمندی از آن در بخش عمومی و خصوصی و مواجهه سنجیده با چالشهای این فناوری در کشور، تدوین و به تصویب شورای عالی فضای مجازی برساند.
سخن پایانی
در این گزارش بهعنوان ماده ۳ توضیح میدهد که ستاد توسعه فناوریهای هوش مصنوعی و رباتیک معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانشبنیان رئیسجمهور مکلف است. با هدف راهبری و نظارت بر اقدامات توسعهای کشور در حوزه هوش مصنوعی در قوه مجریه، اقدامهای ذیل را در مدت برنامه به اجرا گذارد:
- هدایت و هماهنگی کارشناسی دستگاههای اجرایی
- تحلیل و بهروزرسانی دائمی دادههای سازمانی
- برنامهریزی و ایجاد سازوکار مدیریت دانش در حوزه الگوریتمهای هوش مصنوعی در کشور
- برنامهریزی و حمایت از توسعه زیرساختهای فنی مرتبط از طریق وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات
- هدایت و تقویت و تسهیل فعالیتهای بخش خصوصی و شرکتهای دانشبنیان در حوزه هوش مصنوعی
- تسهیل بستر سرمایهگذاری داخلی و خارجی ایمن در این بخش
- ارائه راهحلهای نوآورانه جهت ارتقا و بهبود و کارآمدی نظام اداری در دستگاههای اجرایی با هوش مصنوعی
تهیه گزارشهای دورهای از ارزیابی وضعیت و پیشرفت کشور در زمینه توسعه و میزان استفاده از محصولات و خدمات مبتنیبر فناوریهای هوش مصنوعی در مقایسه با کشورهای جهان و پیشنهاد راهکارهای سیاستی از دیگر مفاد لایحه توسعه پایدار هوش مصنوعی است.
