سرمایه‌گذاری خطرپذیر
سرمایه‌گذاری خطرپذیر (Venture Capital) شیوه‌ای از تامین مالی سهام خصوصی است که توسط شرکت‌ها یا صندوق‌ها برای شرکت‌های نوپا ارائه می‌شود. این شیوه از مدیریت منابع مالی ویژه شرکت‌هایی است که پتانسیل رشد بالایی دارند یا رشد بالایی از نظر تعداد کارمندان، درآمد سالانه نشان داده‌اند.
تامین مالی استارتاپ‌ها یک نمونه بارز این مفهوم است. این شرکت‌های نوپا در مراحل ابتدایی رشد و تکامل اقتصادی خود، مورد توجه سرمایه‌گذارانی هستند که با ارزیابی موشکافانه خود، شکاف سرمایه و کمبود نقدینگی شرکت‌های کارآفرین را جبران می‌کنند و در گروه سهام‌داران آن‌ها قرار می‌گیرند. سرمایه‌گذار ریسک‌پذیر با مدیریت فعالانه و برنامه‌ریزی در توسعه مدل‌های راهبردی، در کسب‌وکار هدف و ارزش افزوده و افزایش قیمت سهام این شرکت‌ها نقش مهمی ایفا می‌کند.
رونق و توسعه فعالیت‌های سرمایه‌گذاری ریسک‌پذیر موتور محرکه و محور اصلی رشد محصولات جدید و نوآوری در عرصه فناوری است. در ایران این شیوه از سرمایه‌گذاری چندان مورد اقبال قرار ندارد و برای همین کارآفرینی کشور نیز رشدی ندارد. در این نوشتار کوشش بر آن است تا سرمایه‌گذاری خطرپذیر مفهوم‌سازی و تعریف شود.
تعریف سرمایه‌گذاری خطرپذیر
از سرمایه‌گذاری خطرپذیر با عنوان‌های «سرمایه‌گذاری جسورانه» یا «سرمایه‌گذاری کارآفرینی» نیز نام می‌برند. عبارت است از تأمین سرمایه لازم برای شرکت‌ها و کسب‌وکارهای نوپا (استارت آپ) و کارآفرین که مستعد جهش و رشد ارزش هستند و البته دارای ریسک فراوانی است.
شرکت‌های سرمایه‌گذار ریسک پذیر، گروهی از سرمایه گذاران هستند که بر روی شرکت‌های کوچک با پتانسیل رشد بالا سرمایه‌گذاری می‌کنند. این شرکت‌ها پول قرض نمی‌دهند بلکه در این شرکت‌ها سرمایه‌گذاری می‌کنند.
سرمایه خطرپذیر سرمایه‌ای است که به همراه کمک‌های مدیریتی، در اختیار شرکت‌های جوان، کوچک، به سرعت در حال رشد و دارای آتیه اقتصادی قرار می‌دهند. سرمایه خطرپذیر، از منابع مهم تأمین مالی شرکت‌های کوچک و نوپا است.
به بیانی می‌توان گفت شرکت‌های سرمایه‌گذاری پول و تجارب مدیریتی را در اختیار شرکت‌های در حال رشد قرارمی‌دهند و آن‌ها هم این امکانات را برای تبلیغات، پژوهش، ایجاد زیرساخت و تولید محصول استفاده می‌کنند. شرکت سرمایه‌گذار را وی سی فیرم (VC Firm) و پولی که به شرکت در حال رشد داده می‌شود سرمایه خطرپذیر (venture capital fund) گفته می‌شود.
تاریخچه سرمایه‌گذاری خطرپذیر
مبدأ واژه سرمایه‌گذار خطرپذیر فردی به نام جین وایتر بوده‌است که در سال ۱۹۳۹ برای اولین بار این واژه را در همایش عمومی انجمن بانکداران آمریکایی بکار برده‌است. در ابتدای شکل گرفتن سرمایه‌گذاری خطرپذیر غالباً این سرمایه‌گذاری توسط افراد ثروتمند صورت می‌گرفت. این افراد غالباً صاحبان شغل‌های پر درآمدی بودند که در کنار آن به این‌گونه سرمایه‌گذاری‌ها نیز می‌پرداختند. امروزه به این افراد فرشتگان کسب و کار گفته می‌شود. اما با مدرن شدن سرمایه‌گذاری پر خطر، این روش سرمایه‌گذاری خود به تجارتی مستقل تبدیل شد و شرکت‌های تخصصی در این زمینه به وجود آمدند.
این شرکت‌ها، فعالیتشان همان فعالیت سرمایه‌گذاران خطرپذیر است و کمبود کانال‌های سنتی تأمین مالی را پوشش می‌دهند و منابع مالی کافی را برای سرمایه‌گذاری پرخطر و بلندمدت در تکنولوژی‌های نوین فراهم می‌آورند. اما در شریان‌های مختلف این صنعت به‌صورت علمی و تخصصی حضور پیدا می‌کنند. برای انتخاب طرح‌ها الگویی بهینه دارد، تأمین منابع مالی خطرپذیر به‌شکل سیستمی پویا درآمده‌است. تأثیر مدیریت و مشارکت آن‌ها بسیار تأثیرگذار است، مدیرت ریسک و خطر را به‌صورت حرفه‌ای در نظر می‌گیرند، همچنین زمان و راه‌های خروج از سرمایه‌گذاری را از همان ابتدا در برنامه‌های خود جای می‌دهند.
روش‌های تأمین مالی در صنعت سرمایه‌گذاری خطرپذیر
شرکت‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر عموماً در شرکت‌هایی سرمایه‌گذاری می‌کنند که به تکنولوژی جدیدی یا روش کار نویی دست پیدا کرده باشند، و این سرمایه‌گذاران در ازای پولی که سرمایه‌گذاری می‌کنند، سهام آن شرکت را تصاحب می‌کنند و از این طریق تولید پول می‌کند. روش‌های تأمین مالی در صنعت سرمایه‌گذاری خطرپذیر عبارتند از:
- سرمایه نزدیکان، دوستان و اقوام
- کارت‌های اعتباری
- فرشتگان نجات کسب و کار
- تهیه‌کنندگان و مشتریان
- مؤسسات وام دهنده مثل بانک‌ها و مؤسسات اعتباری
- سرمایه‌گذاران خطرپذیر
- اجاره به شرط تملیک
- بانک‌های تجاری
- فروش سهام و ورود به بازار بورس
- تامین مالی جمعی
شاخص‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر عبارتند از:
- توجه به شرکت‌های نوپا
- خطرپذیری
- دیدگاه بلندمدت
- انگیزه سودآوری
- مشارکت در مدیریت شرکت‌ها
- مشارکت در مالکیت شرکت‌ها
- خروج از سرمایه‌گذاری
سرمایه مخاطره پذیر سرمایه‌گذاری شده عموماً هنگامی که سهام آن مبادله می‌شود نقد می‌شود.
تجارب جهانی
تجارب کشورهای گوناگون برای ایجاد نهادهای مالی درزمینه سرمایه‌گذاری خطرپذیر نشان می‌دهد درصورت فراهم‌بودن سازوکارها و زیرساخت‌های مناسب، این‌گونه سرمایه‌گذاری‌ها مناسب‌ترین راه برای توسعه طرح‌های نوآورانه است. بانک‌ها و دیگر مراکز اعطای تسهیلات به‌دلیل ریسک‌های موجود، از این طرح‌ها حمایت نکرده‌اند. حمایت نکردن از این طرح‌ها موجب ازدست‌رفتن موقعیت‌های مستعد برای توسعه فناوری و اشتغال‌زایی در کشور می‌شود.
نکته مهم در ساختارهای تأمین مالی این‌گونه طرح‌ها، وجود سرمایه ابتدایی و راه‌اندازی کسب‌وکار است. ازاین‌رو، اگر صاحب طرح یا ایده‌پرداز اصلی نتواند منابع مالی ضروری و اولیه و حتی ضمانت‌های لازم برای سرمایه‌گذار را فراهم آورد، درواقع، با اولین و جدی‌ترین مسئله روبه‌رو خواهد شد. در این حالت، با فرض اینکه از عهده مسائل مدیریتی و بازار و تحلیل اوضاع برآید، دغدغه اصلی وی، چگونگی تأمین این منابع و صرف وقت و انرژی فراوان است.
این روند نیز مستلزم گذراندن فرایندهای پیچیده در بیشتر مؤسسه‌های مالی و بانک‌ها و دیگر شرکت‌های دولتی است. بانک‌ها و مؤسسه‌های مالی و اعتباری و صندوق‌ها و نیز شرکت‌های سرمایه‌گذاری مختلف، در بیشتر زمان‌ها، درزمینه رشد صنایع گوناگون و حمایت از طرح‌های سودآور اقتصادی، نقش و حضوری جدی دارند؛ اما برخی طرح‌ها و ایده‌های فنّاورانه دانش‌محور است. ازاین‌رو، در بازارهای مالی دنیا، به‌تازگی، شاهد شکل‌گیری نهادهای سرمایه‌گذار جدیدی هستیم.
سرمایه‌گذاری خطرپذیر در ایران
یکی از حلقه‌های مهم مفقوده در زنجیره کارآفرینی در ایران، شرکت‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر است و کمتر سازمان و شرکتی را می‌توان یافت که به‌طور کامل شاخص‌های سرمایه‌گذاری خطر پذیر را رعایت کرده باشد.
از فعالیت سرمایه‌گذاری خطرپذیر در ایران بیش از یک دهه می‌گذرد، حضور سرمایه گذاران خطرپذیر خصوصی با دسترسی به منابع و مشاوران خارجی ادبیات جدیدی وارد صنعت تأمین مالی حوزه نوآوری کرد که تا پیش از آن تنها از طریق اعطای تسهیلات عمدتاً کم بهره می‌برد.
انجمن سرمایه‌گذاری خطرپذیر ایران در سال ۱۳۹۱ با حضور ۱۴ شرکت سرمایه‌گذاری خطرپذیر تأسیس شد که هم‌اکنون بیش از ۹۰ عضو دارد، مطابق آمار گزارش شده توسط این انجمن بیش از ۷۰ درصد سرمایه‌گذاری خطرپذیر انجام شده در ایران توسط شرکت‌ها و صندوق‌های کاملاً خصوصی انجام می‌شود. صندوق‌های غیردولتی (با سهامداری کمتر از ۴۹درصدی بخش دولتی) تنها ۲۰ درصد سرمایه‌گذاری‌ها را انجام می‌دهند.
صندوق‌های پژوهش و فناوری وابسته به بخش‌های دولتی در تأمین مالی، پرداخت تسهیلات، کارگزاری منابع مالی و صدور انواع ضمانت نامه به شرکت‌های دانش بنیان و فناور فعالیت دارند.
متأسفانه طی سال‌های اخیر ساختار استانداردی که مطابق با نرم جهانی و توسط تیم مدیریت حرفه‌ای باشد در این شرکت‌ها به چشم نمی‌خورد. بدون داشتن نگاه بنگاه‌داری در این صنعت، نمی‌توان انتظار رشد و موفقیت از آن را داشت، لذا نگاه دولتی که عمدتاً توسط نهادهایی نظیر معاونت علمی فناوری ریاست جمهوری و صندوق نوآوری و شکوفایی با هدف حمایت از بنگاه‌های دانش‌بنیان صورت می‌پذیرد، نمی‌تواند موجب توسعه صنعت سرمایه‌گذاری خطرپذیر در ایران گردد.
ساختار سرمایه‌گذاری خطرپذیر
چارچوب کلی که در این شرکت‌ها برقرار است شامل قسمت‌های زیر است:
بخش انتخاب طرح
این بخش مسئولیت جستجوی طرح، بررسی طرح‌ها پیشنهادی به شرکت و در نهایت انتخاب طرح و ایده مناسب که پتانسیل سرمایه‌گذاری را داشته باشد به‌عهده دارد. پس از انتخاب طرح باید یک برنامه سرمایه‌گذاری شامل میزان بودجه مورد نیاز و زمان‌های تزریق آن به طرح آماده شود.
بخش تأمین مالی
وی سی فرم‌ها اغلب توانایی پرداخت تمام منابع سرمایه‌گذاری را به تنهایی ندارند و در این راه سعی می‌کنند علاقه‌مندان به این نوع سرمایه‌گذاری را با خود همراه کنند مانند: افراد ثروتمند، صندوق‌های بازنشستگی، صندوق‌های وقف، سازمان‌های خیریه، بانک‌ها و …
بخش مدیریت شرکت‌های نوپا
این قسمت از اهمیت بالایی برخوردار است چرا که تیم اجرایی و مدیریتی شرکت‌های نوپا در این قسمت هستند. این تیم باید از افرادی تشکیل شود که علاقه، دانش و تجربه مدیریت در شرکت‌های کوچک را داشته باشند. بعد توافقات لازم با کارآفرین این تیم در مدیریت شرکت نوپا، مشارکت خواهد کرد.
بخش خروج از سرمایه‌گذاری
این قسمت نیاز به افرادی دارد که با شرکت‌ها و افراد زیادی ارتباط داشته باشند همچنین نحوه ورود و پذیرش شرکت‌ها به بورس را بدانند، تا بهترین سیاست برای واگذاری شرکتی که در آن سرمایه‌گذاری کرده‌اند و خروج از آن را اتخاذ کنند. از جمله شیوه‌های خروح از سرمایه‌گذاری خطرپذیر می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
سرمایه‌گذاری خطرپذیر شرکتی
سرمایه‌گذاری خطرپذیر شرکتی به روشی از سرمایه‌گذاری گفته می‌شود که در آن شرکت‌های بزرگ مستقیماً بر روی استارتاپ‌ها و کسب و کارهای نوپا و نو ظهور سرمایه‌گذاری می‌کنند. در قبال این سرمایه‌گذاری بخشی از سهام استارتاپ به شرکت سرمایه‌گذار منتقل می‌گردد.
معمولاً استارتاپ افزون بر بهره‌مندی از سرمایهٔ تزریق شده از حمایت‌های سرمایه‌گذار بهره‌مند می‌شود. این حمایت‌ها می‌تواند شامل مواردی نظیر استفاده از تخصص شرکت در مسائل فنی، مشاوره در تصمیم‌گیری و اشتراک‌گذاری بازار باشد.
سرمایه‌گذاری خطرپذیر شرکتی به‌عنوان یکی از زیرمجموعه‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر شناخته می‌شود. این پدیده در دوره‌های مختلف ظهور و بروز داشت. بیشتر هنگامی رونق پیدا کرد که تحولات و نوآوری‌های تکنولوژی فرصت‌هایی نویی را برای سرمایه‌گذاری در بازارهای جدید به وجود آوردند. رویکرد شرکت‌ها به سرمایه‌گذاری خطرپذیر شرکتی در هر دوره متفاوت بوده‌است. اما در دوران کنونی هدف اصلی از این نوع سرمایه‌گذاری به دست آوردن مزیت رقابتی یا دسترسی به شرکت‌های نوآور است که ممکن است بخشی از بازار را به‌عنوان رقیب در دست داشته باشند.
پایان سخن
این شرکت‌ها برای بقا در بازار پر ریسکی که کار می‌کنند حتماً باید از ساختاری هوشمند و کارآمد بهره‌مند باشند. البته بستگی به سیاست‌ها و اهداف آن شرکت این ساختار نیز متفاوت است. سرمایه‌گذاری خطرپذیر شرکتی مسیر دستیابی به منافع استراتژیک را در پیش می‌گیرد، از عناصر واسطه برای سرمایه‌گذاری استفاده نمی‌کند.
در مقایسه با سرمایه‌گذاران سنتی که به دنبال مالکیت کامل استارتاپ هستند، ترجیح می‌دهد بخشی از سهام را در دست بگیرد. به گونه‌ای ورود کند که تیم مدیریتی استارتاپ در اتخاذ تصمیم‌های استراتژیک، استقلال خود را حفظ کند.
افزون بر این شرکت‌ها که بیشتر در حوزه فناوری اطلاعات فعالیت می‌کنند، شرکت‌های بزرگ دیگر حوزه‌ها نظیر انرژی، حمل و نقل و سلامت نیز فعالیت‌های مشابهی را آغاز کرده‌اند. در حال حاضر سرمایه‌گذاری خطرپذیر شرکتی به سرعت در حال رشد است. چنان‌که در سال ۲۰۱۷ بیش از ۱۷۹۱ قرارداد سرمایه‌گذاری با ارزشی بیش از ۳۱٫۲ میلیارد دلار در این حوزه به ثبت رسیده‌است.
تهیه و تنظیم: پشتیبانی پارسمدیر
مدیریت مالی | ۲۲ شهریور ۰۳
