برنامه‌های توسعه
برنامه‌های توسعه از جمله اسناد بالادستی هستند که در دوران پادشاهی پهلوی با هدف شکوفایی اقتصادی کشور آغاز شد و پس از انقلاب نیز ادامه یافت. در دوران پس از انقلاب این برنامه‌ها به صورت پنجساله تهیه و تنظیم می‌شود و هدف آن رشد اقتصادی کشور است.
طبق قانون، وظیفه تهیه و تدوین برنامه‌های توسعه پنجساله با دولت است. بر اساس ماده ۸ قانون برنامه و بودجه مصوب ۱۳۵۱، دولت باید حداقل شش ماه قبل از پایان هر دوره برنامه لایحه برنامه دوره بعد را جهت تصویب به مجلس تقدیم کند. بعد از بررسی و تصویب مجلس و تایید و تصویب نهایی شورای نگهبان برنامه جهت اجرا ابلاغ می‌شود.
در این مقاله به بررسی مفهوم، پیشینه، اهمیت و ضرورت و چالش‌های برنامه‌های توسعه در کشور از دیدگاه مدیریتی پرداخته خواهد شد. این مقاله کوششی آکادمیک برای آگاهی دانشجویان و پژوهشگران پیرامون مدیریت دولتی در کشور می‌باشد. پژوهشگران می‌توانند نقد خود را در پایان همین نوشتار مطرح کنید.
مفهوم برنامه توسعه
«برنامه‌ریزی» فرایند پیوسته تدوین برنامه‌های منظم و مبتنی بر دانش برای آینده و نخستین وظیفه مدیر در تئوری‌های مدیریت کلاسیک است. همچنین برنامه‌ریزی را فرآیند یافتن و تنظیم مقررات و نظام برای اجرای یک کار یا رشته‌ای از کار‌ها تعریف کرده‌اند.
برخی معتقدند برنامه‌ریزی، فرآیندی از پیش تعیین‌شده برای دستیابی به هدف مشخص است. در این نگاه، برنامه‌ریزی محدود به مسائل اقتصادی نیست و می‌تواند سایر حوزه‌های زندگی اجتماعی را هم در بربگیرد.
از سوی دیگر مفهوم «توسعه» قرار دارد. از زمانی که بشر به مفهوم توسعه رسید، تعریف و شاخص‌های آن همواره در حال تغییر است. پیشتر، مفهوم توسعه در افزایش تولید ناخالص ملی و رشد اقتصادی خلاصه می‌شد. با گذشت زمان و افزایش تجربه کشورها، متولیان امر، دریافتند که رشد اقتصادی تنها یکی از جنبه‌های زندگی انسان است.
در حال حاضر، توسعه بیشتر حول «توسعه انسانی» تعریف می‌شود. توسعه منابع انسانی، بر رفاه و کیفیت زندگی بهتر تمرکز دارد.
اکنون ﺗﻠﻘﯽ از ﻣﻔﻬﻮم ﺗﻮﺳﻌﻪ، ﻓﺮآﯾﻨﺪی ﻫﻤﻪﺟﺎﻧﺒﻪ و چند بعدی اﺳﺖ. توسعه ناظر بر رشد همه‌جانبه در ابعاد مادی، روانی و معنوی، ارتقای جامعه و نظام اجتماعی به سوی زندگی بهتر و انسانی‌تر، ایجاد آینده بهتر برای شهروندان، تأمین آسایش و نیاز‌های مادی جامعه، توجه بیشتر به ارزش‌های فرهنگی و انسانی در نظام اجتماعی و به طور کلی ترقی متوازن اجتماعی و اقتصادی جامعه است.
دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ رﺷﺪ اﻗﺘﺼﺎدی، ﮐﺎﻫﺶ ﻓﻘﺮ ﻣﻄﻠﻖ، ﮔﺴﺘﺮش ﺧﺪﻣﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﮔﺴﺘﺮش دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽ و ﻣﺸﺎرﮐﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ، از اهداف توسعه هستند.
پیشینه برنامه‌های توسعه در ایران
تاریخچه برنامه‌های توسعه در ایران به پیش از انقلاب برمی‌گردد. نخستین سند برنامه‌ای ایران در سال ۱۳۲۵ تصویب شد. تا پیش از انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷، پنج برنامه توسعه در یک بازه زمانی ۳۰ ساله پیاده شد.
نخستین برنامه توسعه در کشور ما در سال ۱۳۲۷ با عنوان «برنامه عمرانی اول» تدوین و برای مدت ۷ سال اجرا شد. این برنامه از سال ۱۳۲۷ تا ۱۳۳۳ در کشور اعمال شد و حکومت پهلوی برای اجرای آن از بانک جهانی، درخواست ۲۵۰ میلیون دلار وام کرد که بانک جهانی آن را نپذیرفت. با ملی شدن صنعت نفت، اجرای برنامه عمرانی اول به دلیل کمبود بودجه متوقف شد.
از برنامه عمرانی سوم که اجرای آن سال ۱۳۴۱ خورشیدی آغاز شد، برنامه‌های عمرانی با اهداف و اصول انقلاب سفید؛ «انقلاب شاه و مردم» طراحی شد و به اجرا درآمد. برنامه ششم عمرانی شاه برای اجرا در سال‌های ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۱ تدوین شد اما با وقوع انقلاب اجرایی نشد.
روﻧﺪ ﺗﻮﺳﻌﻪ در اﯾﺮان ﺑﻌﺪ از اﻧﻘﻼب ، با ﺗﻼش ﺑﺮای عمران و آﺑﺎداﻧﯽ کشور ادامه پیدا کرد و تا امروز منجر به تدوین و تصویب ۷ برنامه توسعه شد. نخستین برنامه توسعه پس از انقلاب در سال ۱۳۶۸ برای مدت ۵ سال تدوین شد که مهم‌ترین هدف آن ترمیم و بازسازی خسارت‌های وارد شده به کشور در جنگ تحمیلی بود. برنامه‌های توسعه پس از انقلاب عبارتند از:
- برنامه اول توسعه ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۲ (تمدید تا ۱۳۷۳)
- برنامه دوم توسعه ۱۳۷۴ تا ۱۳۷۸
- برنامه سوم توسعه ۱۳۷۹ تا ۱۳۸۳
- برنامه چهارم توسعه ۱۳۸۴ تا ۱۳۸۸ (تمدید تا ۱۳۸۹)
- برنامه پنجم توسعه ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۴ (تمدید تا ۱۳۹۵)
- برنامه ششم توسعه ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۰ (تمدید تا ۱۴۰۲)
- برنامه هفتم توسعه ۱۴۰۳ تا ۱۴۰۷
ضرورت تدوین برنامه‌های توسعه
اﻫﻢ دﻻﻳﻞ و ﺿﺮورتﻫﺎی ﺗﺪوﻳﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎی ﺗﻮﺳﻌﻪ، عبارتند از: ایجاد هماهنگی در سـطح سیاستگذاری، افزایش اطمینان نسبت به سیاست‌های میان مدت کشور برای فعالان اقتصادی، انتظام‌بخشی به کارکرد‌های دولت در چارچوب اهداف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، پیشگیری از تفسیر‌های مختلف درباره صلاحیت‌های دولت و پاسخگو سـاختن دولت، فراهم کردن ضمانت اجرای برنامه به ویژه درباره اجزایی از بخش عمومی مانند قوه قضاییه، شهرداری‌ها و … که در محدوده قوه مجریه جای نمی‌گیرند.
برنامه‌های توسعه پنجساله یا برنامه‌های میان‌مدت، باتوجه به شرایط محیطی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی و مبتنی بر سیاست‌های کلی نظام اسلامی تهیه می‌شوند.
برنامه‌های توسعه در ایران، موضوعاتی مانند: عدالت اجتماعی و کاهش نابرابری‌های اجتماعی، ارتقای سرمایه اجتماعی، کاهش تصدی دولت و گسترش مشارکت مردم در فعالیت‌های اقتصادی، تمرکززدایی، تعامل با اقتصاد جهانی، امنیت ملی، تنش‌زدایی در مناسبات بین‌المللی، دسترسی عمومی به اطلاعات، حفظ محیط زیست، گسترش خصوصی‌سازی و رقابت‌پذیری اقتصادی، توسعه دانایی‌محور، توسعه صادرات، توجه به تحولات فرهنگی جامعه، ارائه خدمات بهداشتی و درمانی رایگان، برابری فرصت‌های آموزشی، امنیت غذایی، تأمین حقوق انسانی و شهروندی، حفظ و شناسایی هویت تاریخی ایرانی، امور زنان، توسعه امور قضایی و نوسازی دولت را مورد توجه قرار می‌دهد.
در برنامه‌های توسعه، بودجه به عنوان چشم‌انداز دولت در انتخاب مسیر توسعه، شیوه و محل تامین منابع است. برنامه‌های سالانه، بر اساس قانون برنامه و بودجه (۱۳۵۱)، باید مطابق با قانون برنامه توسعه و اهداف و سیاست‌های آن تعیین شوند.
ماهیت برنامه‌های توسعه
از جمله ابهامات نظام قوانین برنامه توسعه در ایران این است که آیا این برنامه‌ها، قانون محسوب می‌شوند یا سیاستگذاری؟ برخی معتقدند که قوانین مورد نظر ماهیت قانون عادی دارند و در نتیجه باید به طور کامل از سیاستگذاری دور باشند؛ زیرا سیاستگذاری در ایران بر اساس بند ۱ اصل ۱۱۰ قانون اساسی در صلاحیت رهبری است، برخی دیگر معتقدند که برنامه‌های توسعه اساسا سیاست هستند و نمی‌توان به آن‌ها عنوان قانون داد.
اما به نظر می‌رسد این قوانین، ماهیتی مستقل «قانونی_برنامه‌ای» دارند؛ یعنی از یک سو بسیاری از ویژگی‌های قانون را دارند و از سوی دیگر، اوصاف سیاستگذاری و ویژگی‌های منحصربه فردی دارند. اقتضای ماهیت برنامه‌ای این قوانین، برنامه‌ریزی در راستای اسناد بالادستی و اجتناب از تقنین و مداخله در قوانین دائمی دیگر است.
چالش‌های توسعه در ایران
با وجود بیش از ۶۰ سال سابقه برنامه‌ریزی توسعه در کشور و گذشت ۱۵ سال از ابلاغ سند چشم‌انداز ۲۰ ساله، دستاورد‌های «برنامه‌ریزی» کمتر از حد مورد انتظار در زمان تدوین و تصویب برنامه‌ها بوده است.
در شش برنامه قبلی تلاش شد برنامه‌ای مبتنی بر سیاست‌ها تدوین شود؛ اما در هر برنامه به نحوی این هدف فراموش شد.
مهم‌ترین دلیلی که باعث شده این برنامه‌ها در حد چشم‌انداز و برنامه‌های کلان باقی بماند، عدم تناسب طرح‌ها و سیاست‌های مطرح شده در برنامه‌ها با واقعیات روز کشور است.
یکی از مهم‌ترین انتقاد‌ها به تدوین برنامه‌های توسعه، این است که همه مشکلات با هم دیده می‌شوند و ظاهرا می‌خواهند همه مسائل کشور را بدون اولویت‌بندی و یک‌دفعه حل کنند.
ریشه این مشکلات می‌تواند در تفاوت نگاه‌ها به برنامه‌ریزی جامع و شرایط اجرای برنامه باشد، چراکه علی‌رغم بیش از پنج دهه تلاش در این نوع برنامه‌ریزی، بخش عمده‌ای از اهداف برنامه‌ریزی‌های توسعه تحقق نیافته است. اما متولیان برنامه‌ریزی، همچنان اصرار دارند که نوع برنامه‌ریزی کشور جامع باشد.
اهم چالش‌ها و مانع‌های پیش‌روی تحقق اهداف برنامه توسعه، شامل: «ایرادات شرایط محیطی حاکم بر برنامه‌های توسعه کشور»، «ایرادات فرآیند برنامه‌ریزی»، «ایرادات محتوای برنامه» و «ایرادات اجرای برنامه» می‌شود.
با وجود ایرادات برنامه‌های قبلی و عدم اثربخشی لازم برنامه‌های توسعه، هنوز اجماع کاملی بین مسئولان در رابطه با شیوه برنامه‌نویسی و اجرای آن وجود ندارد.
در این زمان است که نیاز به نقد برنامه‌های گذشته و تبیین نکات منفی و مثبت آن، برای تعیین نقشه راه آینده، اهمیت پیدا می‌کند و این مسئله بدون اتفاق نظر نخبگان امکان‌پذیر نخواهد بود.
قانون برنامه ششم توسعه
قانون برنامه پنجساله ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران برای سال‌های ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۰ منتشر گردید. دولت چهارم مرداد ماه ۱۳۹۵ لایحه برنامه ششم توسعه مشتمل بر ۳۵ ماده را تقدیم مجلس شورای اسلامی کرد. در راستای تحقق اهداف سند چشم انداز بیست ساله و اجرای سیاست های کلی برنامه ششم توسعه و اقتصاد مقاومتی، برای سال‌های ۱۳۹۵-۱۳۹۹، اهداف، پیش‌بینی منابع مالی، اولویت ها و احکام مورد نیاز در چارچوب برنامه ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به شرح زیر تنظیم و ارائه می گردد.
قانون برنامه هفتم توسعه
این قانون باید در سال ۱۴۰۰ ارائه و تصویب می‌گردید که با تاخیر صورت گرفت. متن کامل لایحه برنامه هفتم توسعه شامل ۲۴ فصل و دارای ۱۱۷ ماده که در ۱۴۰۲/۳/۲۸ توسط رئیس‌جمهور به مجلس تقدیم شد. برای دانلود فایل لایحه برنامه هفتم توسعه (۱۴۰۶-۱۴۰۲) کلیک کنید.
دانلود قانون برنامه هفتم توسعه
خلاصه و جمع‌بندی
در بین کشورهای غرب آسیا پیشینه‌ای نسبتاً طولانی از برنامه‌ریزی برای توسعه اقتصادی دارد. تا زمان انقلاب ۱۳۵۷، پنج برنامه توسعه با مدت‌های گوناگون در ایران در یک بازه زمانی ۳۰ ساله پیاده شد و پیش از این تلاش‌ها برای برنامه‌ریزی، انواع کمتر رسمی مداخله دولت در اقتصاد مختلط دولتی و خصوصی این کشور صورت گرفت. از ابتدای انقلاب اسلامی، شش برنامه توسعه در کشور تصویب و اجرا شد. اقتضای تدوین این برنامه‌ها، برنامه‌ریزی در راستای اسناد بالادستی و ایجاد هماهنگی در سطح سیاستگذاری، برای توسعه همه‌جانبه در کشور است.
اقباس از مروری بر قوانین برنامه‌های توسعه در ایران، خبرگزاری میزان
تا جایی که من می‌دانم فقط برنامه‌های توسعه ارائه می‌شود ولی پس از ۵ سال هیچ هدفی محقق نمی‌شود. برنامه‌های توسعه ایران و اسناد بالادستی برای بیان مساله پروپوزال و پایان‌نامه بدرد می‌خورند.
یک نفر میتونه بگه تابحال به کدوم یک از هدف‌های توسعه دست پیدا شده؟ این برنامه‌ها واقعا چه سودی دارند؟