شهروند الکترونیک
شهروند الکترونیک (Electronic Citizen) فردی است که توانایی استفاده از خدمات برخط دولت‌ها را در حد مطلوب داشته باشد. این مفهوم، تعریف‌کننده سبک جدیدی از زندگی است که مزایای زیادی دارد و زندگی را آسان‌تر می‌کند. همچنین این مفهوم پدید آورنده سبک جدیدی از خدمات و به تبع آن زیرساخت‌های شهری و نوآورانه شده است. این خود منجر به پیشرفت سریع‌تر بشریت و گذر از عصر ارتباطات و فناوری اطلاعات می‌شود.
درواقع شهروندان الکترونیک همان کاربران جوامع اطلاعاتی هستند. راه‌کارهای الکترونیک و مبتنی بر اینترنت، یکی از روش‌های جایگزین انجام فعالیت‌های روزمره شهروندی است. اکنون پرداخت قبوض، انجام امور بانکی، مراجعه به ادارات، دریافت مجوزات، خرید و فروش، آموزش و غیره در بستر اینترنت انجام می‌شود. ایران هم در چند سال اخیر پیشرفت زیادی در این زمینه داشته است و طرح‌های زیادی برای ایجاد کردن این سبک زندگی ایجاد شده اند.
به دلیل گستردگی خدمات الکترونیکی که می‌توان ارایه داد، هر مقوله معمولاً با نام مجزایی مطرح می‌گردد. مقوله‌هایی مانند تجارت الکترونیک، بانکداری الکترونیک، دولت الکترونیک، آموزش الکترونیک، سلامت الکترونیک، انتشارات الکترونیک، انتخابات الکترونیک و غیره را نام برد. شهروندی که بتواند از تمامی (یا اکثر) مقولات بالا جهت ارضای نیاز‌ها و خواسته‌های خود استفاده مناسب نمایند، یک شهروند الکترونیک نامیده می‌شود. پس برای تحقق کامل بحث شهروند الکترونیک در کشور، توسعه تک تک بستر‌های آن از جمله بانکداری الکترونیک، آموزش الکترونیک و غیره از اهمیت فراوانی برخوردار است. در این مقاله به تعریف و شناخت شهروند الکترونیک پرداخته شده است.
پیدایش مفهوم شهروند الکترونیک
با رشد فناوری اطلاعات و ارتباطات و همه‌گیر شدن اینترنت دولت‌ها و شرکت‌های خصوصی بستری را برای مخاطبان خود فراهم کرده‌اند که به کمک آن فرآیند‌های خدماتی و اطلاع‌رسانی تا حد زیادی ساده شده و مردم در کوتاه‌ترین زمان ممکن به مقصود خود می‌رسند. این بستر سبب ایجاد مفهومی به نام شهروند الکترونیک در کنار خود شده است. در واقع شهروند الکترونیک همان مخاطبی است که قرار است از این امکانات استفاده کند تا زندگی ساده‌تری را داشته باشد. در یک کلام می‌توان گفت که این پدیده حاصل تکامل فناوری اطلاعات و ارتباطات و همه گیر شدن آن در جوامع بشری است.
مفهوم شهروند الکترونیک با تکیه بر فناوری‌های نوظهور و شبکه جهانی اینترنت، در تلاش برای ارائه خدمات گوناگون با حداکثر سرعت و حداقل هزینه از طریق یک بستر الکترونیکی به شهروندان است. این مفهوم محدود به خرید‌های اینترنتی و یا استفاده از خدمات برخط دولت‌ها نمی‌شود. شهروند الکترونیک سبک زندگی متفاوتی را نسبت به شهروندان نسل قبل‌تر از خود تجربه خواهد کرد. این سبک زندگی متفاوت بسیار کارآمدتر و پرسرعت‌تر از زندگی گذشته است.
تعریف شهروند الکترونیک
شهروند الکترونیک کسی است که از حداقل دانش لازم درباره مفاهیم پایه فناوری اطلاعات و ارتباطات برخوردار است. چنین شهروندی توانایی برقراری ارتباط با اینترنت و ارسال و دریافت پیام‌های الکترونیکی از طریق پست الکترونیک را دارد. همچنین اطلاعات، خدمات، کالاها و نرم‌افزارهای مورد نیاز خود را از طریق اینترنت جستجو می‌کند.
شهروند الکترونیک، کسی است که توانایی انجام وظایف روزمره‌ای که ایفای نقش‌های متفاوت درطول زندگی برای وی بوجود می‌آورد را با کمک ابزارهای الکترونیکی داشته باشد.
شهروند الکترونیک به شهروندی گفته می‌شود که توانایی استفاده از خدمات برخط(آنلاین) دولت‌ها را در حد مطلوب داشته باشد. در واقع شهروندان الکترونیک همان کاربران جوامع اطلاعاتی هستند.
این تعاریف چالش بزرگی را در مسیر توسعه مفهوم شهروند الکترونیک قرار می‌داد. بنابراین یک جامعه برای دست‌یابی به این مفهوم و در پی آن دسترسی به پیامد‌های مثبت آن باید هزینه زیادی برای آموزش افراد جامعه در نظر می‌گرفت. اما به نظر می‌رسد که امروز این تعریف نیاز به بازبینی‌های اساسی دارد. زیرا خدمات الکترونیکی و فناوری اطلاعات ارائه شده از سوی دولت‌ها و شرکت‌های خصوصی به نحوی ساده‌سازی شده‌اند که گاهی خود شهروندان نیز حس نمی‌کنند که در حال استفاده از این گونه خدمات هستند. درواقع شهروندان بدون گذراندن دوره‌های آموزشی هزینه‌بر موفق به استفاده از تکنولوژی پیچیده برای رفع نیاز‌های خود شده‌اند. از طرفی دست‌یابی به این استاندارد‌ها به خودی خود سرعت پیشرفت مفاهیم شهر هوشمند و شهروند هوشمند را با سرعت بیشتری همراه کرد.
فواید گسترش شهروند الکترونیک
اینترنت ودیگر ابزارهای ارتباطی جدید، روش‌های جدیدی در زندگی بشر امروزی بوجود آورده‌اند. استفاده از خدمات برخط منافع بسیاری مانند کاهش آلودگی هوا، کاهش ترافیک، کاهش مصرف سوخت، کاهش هزینه‌ها، تسریع در انجام امور و ده‌ها منفعت دیگر درپی دارند. گسترش کارکردهای شهروند الکترونیک فرصت‌های جدیدی برای جامعه بوجود می‌آورد. به عنوان مثال، واژه ی Work @ Home یا Home Office در دنیای الکترونیک امروز با وجود ابزارهای جدید ارتباطی معنی و مفهوم تازه‌ای یافته‌اند. ازقدیم‌الایام خانه محل آسایش و فراغت از کار بوده، اما امروزه با پیشرفت تکنولوژی علاوه بر محل آسایش برای بسیاری از مشاغل به دفتر کار نیز تبدیل شده است. شهروند الکترونیک بایدبتواند با این مقوله‌های جدید به خوبی کنار آمده و به بهبود زندگی و اجتماع خود کمک کند.
از فواید اصلی پیاده سازی شهروند الکترونیک در کشور ما افزایش عدالت اجتماعی، کاهش مراجعه به بانک ها، پوشش محدودیت فضای مناسب آموزشی خصوصاً در سطح تحصیلات عالی با توجه به تعدد متقاضیان این امر در کشور، کاهش ترافیک کلان شهر ها، کاهش مصرف سوخت در کشور، کاهش سفر‌های درون شهری و برون شهری، افزایش کارایی، کاهش قابل توجه هزینه‌های نیروی انسانی، کاهش مراجعه ارباب رجوع به ادارات، کاهش امکان دریافت و پرداخت رشوه، اطلاع رسانی صحیح، سریع و به هنگام، رشد و توسعه فرهنگ و هنر، افزایش رضایت مخاطب، کاهش هزینه‌های دولتی و امکان دریافت صحیح مالیات از مودیان مالیاتی می‌باشد که می‌توان به آنها اشاره نمود.
متولیان اصلی شهروند الکترونیک
در دنیا، متولیان اصلی شهروند الکترونیک، دولت‌ها هستند. چون در ابتدای امر پیاده سازی شهروند الکترونیک، نیازمند زیر ساختهای مناسب تکنولوژیک و قانونی است. در کشور ما با توجه به ساختار نظام، به نظر می‌رسد که تمامی قوا هریک وظایف جداگانه‌ای در پیاده سازی صحیح و مناسب شهروند الکترونیک در کشور دارند.
قوه مجریه با پیاده سازی زیر ساختهای مناسب تکنولوژیک وظیفه اصلی در استقرار نظام الکترونیک در کشور را برعهده دارد. همچنین با توجه به شرح وظایف مندرج در قانون اساسی این گونه استنتاج می‌شود که اجرای زیر مجموعه دولت الکترونیک (از کلیت شهروند الکترونیک) بر عهده قوه مجریه باشد. این واگذاری قسمتی از تصدی‌های دولتی در این حوزه به بخش خصوصی است و می‌تواند گام موثر در پیشبرد اهداف نظام و نیل به سیاست‌های اصل ۴۴ قانون اساسی باشد. همچنین وضع قوانین مناسب در این حوزه بر عهده قوه مقننه است. رسیدگی به جرایم احتمالی در این حوزه نیز بر عهده قوه قضاییه است. در همین راستا در قوه قضاییه، بخش هایی برای رسیدگی به جرایم الکترونیک مشغول به کار است.
واژه شهروند الکترونیک از آنجا که با نام شهر و شهروند به وجود می‌آید، با شهرداری‌ها ارتباط تنگاتنگی خواهد داشت، لذا شهرداری‌ها نیز در این موضوع نقش بسیار مهمی دارند. شهرداری به عنوان سازمانی که بیشترین تماس را با زندگی روزمره مردم دارد، نقش بسیار مهمی در این امر ایفا می‌نماید. پرداختن به خدمات برخط و مقوله شهروند الکترونیک از بار مسوولیت‌های شهرداری به شدت خواهد کاست.
شهرداری‌ها به عنوان یکی از ارگان‌هایی که بیشترین خدمات را به شهروندان ارائه می‌نمایند، می‌توانند با الکترونیکی نمودن خدمات خود گام‌های موثری در بوجود آوردن شهرها و شهروندان الکترونیک و همچنین تشویق دیگران به ارائه واستفاده از خدمات برخط بردارند.
ابزارهای شهروندی الکترونیک
نخستین ابزار در این زمینه رایانه‌های ضخصی بوده است و بعدها لپ‌تاپ جایگزین آن گردید. در حال حاضر ابزار اصلی شهروندی الکترونیک، تلفن همراه است. گوشی‌های هوشمند و مجهز به اینترنت هر فرد را به یک گره اینترنتی تبدیل کرده است. به طوریکه از این شبکه انسانی تحت عنوان اینترنت افراد یاد می‌شود.
استفاده از انواع برنامه‌های کاربردی توان انجام فعالیت‌های برخط را افزایش می‌دهد. شرکت‌های خدماتی مانند بانک‌ها و بیمه‌ها هر یک برنامه‌های قابل نصب خود را ارائه کرده‌اند. تقریباً روی هر گوشی هوشمند برنامه مربوط به یک بانک نصب است. شهروندان ایرانی آموخته‌اند که خدمات مالی و بانکی خود را از طریق این برنامه‌های کاربردی انجام دهند. موسسات بیمه نیز از دیگر گروههای پیشتاز در این عرصه بوده‌‌اند. پس از آنها شرکت‌های خرده‌فروشی محصولات غذایی، فروشندگان لوازم خانگی، تولید کنندگان فیلم و سریال نیز با استفاده از برنامه‌های کاربردی خود، شهروندان را به عنوان مشتری، هدف قرار داده‌اند. افزایش خطرات کووید نوزده در ایران، بستر مناسبی برای رشد تجارت الکترونیک فراهم کرده است.
از سوی دیگر شبکه‌های مخابراتی و سرویس‌دهندگان اینترنتی قرار دارند. رقابت نسبتاً خوبی میان اپراتورهای موبایل برای ارائه خدمات اینترنتی شکل گرفته است. شرکت‌های ارائه دهنده اینترنت از طریق مودم و وای فای نیز گرمی این رقابت را بالا برده‌اند. به‌گونه‌ای که اکنون اینترنت با هزینه‌ای معقول و سرعت و حجم مناسب در اختیار شهروندان قرار گرفته است. گوشی هوشمند، اینترنت و برنامه‌های قابل نصب ابزارهای شهروندی الکترونیک در کشور هستند.
مهارتهای شهروند الکترونیک
مهارتهایی که یک شهروند الکترونیک باید بداند:
مهارتهای پایه: بلوک مهارتهای پایه به داوطلب اطلاعات و مهارتهای لازم جهت استفاده از کامپیوتر و اینترنت را می‌دهد. این بلوک شامل:
- کامپیوتر
- فایل‌ها و پوشه ها
- برنامه‌های کاربردی ساده
- مبانی اینترنت
- مبانی ایمیل
جستجوی اطلاعات: بلوک جستجوی اطلاعات داوطلب را از ماهیت و وسعت اطلاعات موجود روی اینترنت در زمینه‌های خبری، دولت، مشتری، مسافرت،تعلیم وآموزش، اشتغال، پزشکی،آشنا می‌سازد. این بلوک شامل:
- جستجو- محدوده وسیعی از منابع اینترنتی
- احتیاط ها- نتایج وخطرات
- اعتبار و وثوق اطلاعات
مشارکت الکترونیکی: با کسب مهارتهای کامپیوتر و جستجو در اینترنت، این بلوک مجموعه مهارتهای لازم برای شهروند را تکمیل می‌کند تا یک شهروند الکترونیکی شود. این بلوک شامل:
- خدمات روی خط (ONLINE)
- برنامه‌های کاربردی عملی
با تکمیل این برنامه شهروندان مهارتهایی را کسب خواهند کرد که به آنها امکا ن می‌دهد تا بطور کامل در جامعه الکترونیکی، مشارکت کنند. شهروندان:
- از منابع اطلاعاتی وخدمات موجود روی خط آگاه خواهند شد.
- قادر به جستــجــو در وب‌سایت‌ها و اســتخراج اطلاعات مفید در زمینه‌های اخبار،
- دولت، مشتری، مسافرت، آموزش، اشتغال، بهداشت، گروههای مورد علاقه وتجارت خواهند کرد.
- قادر به جستجوی اطلاعات از منابع مختلف خواهند شد.
- قادر به استفاده از خدمات دولت الکترونیکی و خدمات تجاری روی خط (مثلأ خدمات بانکی) خواهند شد.
- معاملات روی خط را انجام خواهند داد(مثلأ رزروکردن بلیط هواپیما و اتوبوس و… )
- قادر خواهند بود تا به عنوان یک شهروند الکترونیکی در امور اجرائی مشارکت داشته باشند.
شهرالکترونیک
شهر الکترونیک و شهروند الکترونیک دو مفهوم غیرقابل تفکیک هستند. شهرالکترونیک در حقیقت مدل الکترونیک و مجازی فعالیت‌ها در یک شهر با همان روابط و کارکردها و پیچیدگی‌ها و مسائل موجود در آن است. در این شهر،در شکل آرمانی آن افراد باید توانایی انجام کلیه امور مربوط به خود را از هر مکان ودر هر زمان با بهترین کیفیت داشته باشند. شهروندان در ادارات، منازل و حتی در سفر توانایی انجام و پیگیری امور و کارهای خود را به راحتی و بدون نیاز به مراجعه حضوری و با استفاده از ابزارهای الکترونیکی دارند.
در این سامانه شهروندان از امکانات یکسان و برابر برای انجام امور برخوردار خواهند بود و برخلاف ساختار شهر فعلی که افرادی عملاً به دلایل مختلف مانند بعد مسافت تا مراکزخدمات، محدودیت ساعت کار ادارات و غیره امکان استفاده برابر و یکسان از خدمات را ازدست می‌دهند، عدالت اجتماعی بیشتر حکم فرما خواهد بود. این مشکل حتی به تراکم جمعیت در نقاط خاصی از شهرها و حتی در کلان مساله به شهرهای خاصی از کشورها انجامیده است.
در شهر هوشمند، شهروندان خدمات مورد نیاز خویش را به سهولت و با صرف زمان و هزینه‌ای بسیار کمتر دریافت می‌نمایند. اولین گام در رسیدن به این آرمان شهر عزم راسخ دولت و سپس شهروندان برای رسیدن به آن است. همچنین هماهنگی دستگاه‌های دولتی برای پیوستن به این جریان بسیار مهم است. استفاده از سایت‌های قابل استفاده و قابل اطمینان، مبتنی بر استانداردهای جهانی برای ارایه خدمات دولتی یکی از مهم ترین گامها در تسهیل استفاده کاربران و زمینه ساز ایجاد شهرهای الکترونیک است. در این شهرها، سایت‌ها و پورتال‌های وبی یا موبایلی عملاً به محل تعامل شهروندان و ارائه‌دهندگان خدمات تبدیل شده و افراد در تماس مستقیم و مستمر بااین ابزار می‌باشند.
دولت الکترونیک
دولت ایران در راستای نزدیک شدن به مفهوم شهروند الکترویک، از سال‌های اخیر طرح “دولت الکترونیک” را آغاز کرده است. منظور از دولت الکترونیک یک سازمان دولتی مجازی است که به ارائه خدمات دولتی مختلف به صورت مستقیم به عام مردم، شرکت‌های تولیدی و تجاری به صورت شبانه‌روزی و در تمام طول هفته می‌پردازد. دولت الکترونیک با به کارگیری فناوری اطلاعات در بخش‌های مختلف دولت به‌منظور افزایش بهره‌وری و ارتقا سطح خدمات‌رسانی به مردم، بهبود کارایی واثربخشی خدمات و افزایش مشارکت مردم در فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی ایجاد شده است.
همان‌طور که بیان شد، مفهوم شهروند الکترونیک حاصل پیشرفت فناوری اطلاعات و ارتباطات و نفوذ اینترنت در میان عموم مردم است. بنابراین، این پدیده مانند پدیده‌ی اینترنت دارای چالش‌ها و فرصت‌های فراوانی است که جوامع با بهره‌گیری از آنها می‌توانند با سرعت بیشتری نسبت به قبل پیشرفت کنند و از همه مهم‌تر سطح زندگی افراد جامعه خود را بهبود بخشند و در هزینه‌های خود صرفه‌جویی کنند.
دولت الکترونیک در ایران علاوه بر چالش‌ها و مشکلات، پیشرفت‌های زیادی هم داشته است. نکته قابل توجه و مهم در مسیر تکامل دولت الکترونیک این است که پیاده‌سازی این مفهوم اگر به صورت صحیح و با موفقیت انجام شود منجر به افزایش رضایت مردم از دولت خواهد شد اما اگر دولت نتواند این خدمات الکترونیکی را به صورت یکنواخت و قابل دسترس در اختیار عموم افراد جامعه قرار دهد، دولت الکترونیک منجر به شکاف طبقاتی بیشتر در جامعه و در نهایت نارضایتی مردم و افزایش مشکلات خواهد شد.
سخن پایانی
با گشترش خدمات ارائه شده به شهروندان الکترونیک به مرور زمان با پدیده شهر الکترونیک رو‌به‌رو خواهیم شد. در این مرحله سبک زندگی عمومی مردم به کلی تغییر خواهد کرد. اکثر فرآیند‌های زمان‌بر جای خود را به خدمات مطمئن و سریع اینترنتی خواهند داد. کسب‌وکار‌ها مجبور به تطابق خود با این شرایط می‌شوند و در کنار دولت و شرکت‌های خصوصی بزرگ دست به ارائه خدمات الکترونیکی و هوشمند خواهند زد.
شهر الکترونیکی یکی از نمودهای پیشرفته توسعه فناوری ارتباطات و اطلاعات در عرصه اجتماعی، سیاسی و اقتصادی است. امروزه با استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات، از طریق آنلاین کردن اطلاعات عمومی و مبادله ها، یک دولت به شهروندان این امکان را می‌دهد که دسترسی آسان تری به خدمات عمومی و همچنین تعاملات بی واسطه تری با ادارات رسمی، داشته باشند. در شهر الکترونیک تحولات عظیم جامعه، شهروندان را به سمتی سوق می‌دهند که مهارت زیستن در چنین شهری را پیدا کنند. به طور کلی، آنچه قابل توجه است این هست که آموزش شهروند الکترونیک یکی از کلیدی ترین و مهم ترین پارامترهایی است که در موفقیت اعضای جامعه و در نتیجه شهر الکترونیک مرثر است.
