فساد اداری در ایران

فساد اداری در ایران عامل اصلی ناکارآمدی و عدم موفقیت در دستیابی به اهداف کلان اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در کشور است. اهمیت این مقوله در اقتصاد دولتی ایران تا حدی است که میزان اثرات مخرب آن را بیش از اثرات تحریم عنوان کرده‌اند. از دیدگاه سیاسی نیز هر دو جناح اصلی کشور بر وجود فساد اداری سازمان‌یافته و تاثیرات منفی سترگ آن بر کشور وحدت نظر دارند.

به‌طور کلی فساد سازمانی پدیده‌ای مخرب است که تمامی ارکان سازمان را در نیل به موفقیت دچار چالش می‌سازد. در جوامعی که دولت و بخش عمومی عهده‌دار و متولی بخش اصلی اقتصاد است همیشه از فساد اداری رنج می‌برد. فساد ادرای در ایران روند توسعه کشور را به طور چشمگیری با چالش مواجه ساخته است. این فساد موجب شکل‌‏گیری مشکلات و بحران‌‏های اساسی در سراسر جامعه شده است.

هدف این نوشتار تحلیل جامعه‏‌شناختی پدیده فساد اداری در ایران است. در این زمینه سعی شده است علل و عوامل مؤثر در شکل‌‏گیری و گسترش فساد اداری شناسایی شود. سپس رابطه نظام اقتصادی اجتماعی و سیاسی با فساد اداری بررسی شده است. در ادامه پیامدهای وجود و استمرار فساد اداری مطرح شده است. سرانجام ارائه راه‏کارهای مناسب برای مقابله با این پدیده مورد بررسی و مداقه علمی واقع شود. روش تحقیق به کار گرفته شده در نوشتار روش اسنادی است که بر اساس مطالعه و بررسی کتب و آثار موجود مسئله حاضر مورد تبیین واقع شده است.

تعریف فساد اداری

ریشه فساد از فعل لاتین «Rumpere» به معنای شکستن است. بنابراین، در فساد چیزی می‏‌شکند یا نقض می‏‌شود. فساد در فرهنگ وبستر به عنوان پاداشی نامشروع که برای وادار کردن فرد به تخلف از وظیفه تخصیص داده شده آمده است. فساد به تمام شکل‌‏های گوناگون انحراف یا اعمال قدرت شخصی و استفاده نامشروع از مقام و موقعیت شغلی قابل اطلاق است.

مطالعه تاریخ تمدن‏‌های باستان، بیانگر این است که فساد در جوامع بشری قدمتی به اندازه تمدن دارد. هنوز نیز یکی از مسائل مهم و اساسی در میان کشورهای جهان می‌‏باشد.در گذشته فساد اداری را ناشی از حرص سیری‏ناپذیر انسان می‏دانستند. برای مثال، فیلسوفان اسکولاستیک سده‏های میانه درباره فساد اداری این‏گونه می‏اندیشیدند. فیلسوفان دوره روشنگری ـ جنبش فلسفی قرن هجدهم که ویژگی بارز آن عقل‏گرایی بود و نظریه‌‏پردازان دولت دموکراتیک در قرن نوزدهم تعریف دقیق‏تری از فساد اداری ارائه کردند: «سوءاستفاده مقام اداری از وجوه عمومی به منظور افزایش درآمدش به طور غیرقانونی.»

فساد اداری عبارت است از مجموعه طرح‌‏ها، تصمیمات، کارها، برخوردها و روابطی که در محیط اداره برخلاف خط‏مشی عمومی کشور و قوانین حاکم بر جریان امور اداری و اهداف و منافع جامعه به وقوع می‏‌پیوندد و موجب تباهی منافع عمومی و مسخ و بیهودگی اداره می‌‏شود.

نظریه فلاسفه اسکولاستیک که فساد اداری را ناشی از حرص سیری‏ناپذیر انسان می‏‌داند، ناقص و نارساست. چراکه تأثیر شرایط نهادی مختلف را بر فساد اداری نادیده می‌‏گیرد و آن را امری فطری می‏‌پندارد. نظریه فیلسوفان دوره روشنگری گرچه دقیق‏‌تر است، اما هنوز محدود است. زیرا فساد اداری را تنها در شکل غیرقانونی آن در نظر گرفته و به شکل‏‌های «قانونی» فساد اداری توجه نکرده است. برخی پژوهشگران امروزی فساد اداری را «سوء استفاده از قدرت دولتی به خاطر نفع شخصی» تعریف کرده‌‏اند.

انواع فساد سازمانی

پژوهشگران فساد را به انواع گوناگونی تقسیم‏بندی کرده‌اند. در یک تقسیم بندی انواع فساد عبارتند از:

• فساد خرد
• فساد سازمان‌یافته
• فساد بزرگ

فساد خرد: به اخذ رشوه‌‏های اندک از جانب کارکنان دولت برای رفع مشکلات اشاره دارد.

فساد سازمان‏‌یافته: زمانی که بقای سازمان به وجود فساد بستگی پیدا می‏‌کند. در این حالت، مقرّرات و هنجارهای رفتاری با فساد تطبیق پیدا می‏‌کند.

فساد بزرگ: هنگامی که مسئولان سطح بالای دولتی و سیاست‏مداران در قراردادها و طرح‏‌های بزرگ که جنبه ملّی دارند اعمال نظر می‏‌کنند و سودهای کلان به دست می‏‌آورند.

هیدن همیر محقق علوم سیاسی فساد اداری را به سه گونه تقسیم می‏‌کند:

• فساد اداری سیاه
• فساد اداری خاکستری
• فساد اداری سفید

فساد اداری سیاه: کاری که از نظر دولت و مردم منفور است؛ مانند دریافت رشوه.
فساد اداری خاکستری: کاری که از نظر دولت منفور است، اما جامعه ممکن است نسبت به آن بی‏تفاوت باشد؛ مانند کوتاهی کارمند در اجرای قوانینی که در بین مردم از محبوبیت چندانی برخوردار نیست.
فساد اداری سفید: کاری که ظاهرا مخالف قانون است، اما اجرای آن از نظر دولت و مردم زیاد با اهمیت نیست؛ مانند کمک یک کارمند به یک ارباب رجوع که توانایی جسمی کافی برای ماندن در صف برای گرفتن کالا را ندارد.

علل و عوامل شکل‏‌گیری فساد اداری در ایران

دلایل گوناگونی را برای فساد اداری در جوامع مختلف بر شمرده‌‏اند. فقر اقتصادی و نابسامانی‏‌های درآمدی کارکنان سازمان‏‌ها، فقر فرهنگی و نبود باورهای استوار اخلاقی و نبود مقررات و قوانین بازدارنده و نظام‌‏های کنترلی از دلایل اصلی بروز فساد اداری است. به طور کلی عوامل اصلی فساد اداری در ایران به دو دسته تقسیم می‌شود:

•  علل اصلی (ریشه‏‌ها)
• عوامل تسهیل‏‌کننده

ریشه‌های فساد اداری در ایران

ریشه‌‏های فرهنگی و اجتماعی
مهم‏ترین عامل بروز فساد اداری ریشه‏های فرهنگی و عقیدتی است، به گونه‏ای که اگر ارزش‏ها، هنجارها، عقاید و باورهای حاکم بر افراد اجتماع متکی بر ارزش‏های مادی‏گرایانه، فردگرایانه و مصرف‏گرایانه باشد و ساختارهای اجتماعی از انسجام و کارکردهای لازم برخوردار نباشند، ناکارآمدی و ضعف نظام فرهنگی و اجتماعی را به دنبال داشته و پیامد آن، شکل‏گیری فساد در همه سطوح و لایه‏های اجتماع خواهد بود.
ریشه‏‌های اقتصادی
رکود اقتصادی، کاهش درآمدها، بی‏عدالتی، مادی‏گرایی، بی‏ثباتی اقتصادی، تورّم افسار گسیخته، عدم تناسب دخل و خرج ناشی از عدم عدالت اقتصادی، کاهش قدرت خرید مردم و توزیع نامناسب درآمدها در جامعه، از عوامل مهم اقتصادی است. این عوامل زمینه‌‏های بروز سوءاستفاده‌‏های مالی و تخلفات اداری را فراهم می‏‌سازد.

عوامل تسهیل‌کننده فساد اداری در ایران
عوامل سیاسی: عدم استقلال کامل قوّه قضائیه، نفوذ قوّه مجریه بر آن و بر دستگاه‏‌های نظارتی و بازرسی، فشار گروه‏‌های ذی‏نفوذ در داخل و خارج سازمان، فساد سیاست‏مداران عالی‏‌رتبه، جوسازی و غوغاسالاری، توصیه برای در امان ماندن مدیران متخلف از مجازات.

عوامل اداری: تشکیلات و ساختار اداری غیرکارآمد، حجیم و نامتناسب با اهداف و وظایف، پیچیدگی قوانین، مقرّرات و تعدد بخش‏نامه‏‌ها و دستورالعمل‏‌های اداری، مدیران غیر مؤثر، فقدان نظام شایسته‏سالاری، وجود تبعیضات در زمینه‏های استخدام، انتصاب و ارتقای افراد، نارسایی در نظام حقوق و دستمزد، نظام پاداش و تنبیه و به ویژه نظام نظارت و ارزشیابی، ترجیح اهداف گروهی به اهداف سازمان و مانند آن.

عارضه‌یابی فساد اداری در ایران

ریشه‏‌ها و عوامل یاد شده، موجب ایجاد عارضه‌‏هایی در نظام اداری می‏‌گردد که به اشکال گوناگون جلوه‏گر می‏شود. از جمله: کاهش رضایت شغلی، کاهش انگیزش کارکنان، جمود شخصیت، روحیه محافظه‏‌کاری و سرخوردگی در بین کارکنان. کاهش خلّاقیت و نوآوری، کاهش سرعت در انجام امور، تمرکز غیرمنطقی بر انضباط اداری از دیگر عارضه‌های آن است. همچنین رقابت ناسالم، و ایجاد جو بدبینی و بی‏‌اعتمادی در سازمان را نیز به همراه دارد. علل و عوامل مذکور همراه عوارض آنها موجبات تخلفات اداری را فراهم می‏‌سازند. این عوامل در نهایت منجر به فساد اداری می‏شود.

همان‏گونه که فساد معلول عوامل متعدد و گسترده‏ای است، آثار و نتایج ناشی از آن در جامعه نیز بسیار پراکنده است. فساد، مانع ثبات سیاسی ـ اقتصادی و پیوستگی اجتماعی و نیز توسعه اقتصادی کشور می‌‏شود. وجود فساد و استمرار آن موجب کاهش اعتبار اجتماعی و حیثیت نظام اداری، از دست رفتن اعتماد و احترام مردم نسبت به نهادهای حکومتی می‌شود. همچنین منجر به ایجاد و افزایش بیگانگی و فاصله بین حکومتگران و توده مردم می‌‏شود.

تدوام پدیده فساد در جامعه باعث سود بردن بخش‌‏های ثروتمندتر از آن می‏‌گردد. نتیجه آن، بر دوش کشیدن ضرر و زیان این پدیده توسط اقشار فقیرتر و ضعیف جامعه می‏‌باشد. علاوه بر این، به وجود آمدن ریسک تخلف در سازمان، آسیب رساندن به فرایند توسعه منابع انسانی، کم‏رنگ شدن کنترل‏‌های درونی و تشدید کنترل‏‌های بیرونی در سازمان، کم‏رنگ شدن فضایل اخلاقی و ایجاد ارزش‏های منفی در سازمان، تقدم منافع فردی بر منافع جمعی، و کاهش کیفیت کارها در کلیه سطوح از پیامدهای این پدیده به شمار می‏روند.

بحث و نتیجه‌‏گیری

نتایج نشان می‏‌دهد که فساد معلول عوامل متعدد و گسترده‏ای است. به گونه‌‏ای که عوامل فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و اداری از جمله عوامل مهم این پدیده تشخیص داده شدند. همچنین تأکید بر رویه‌‏های پیش‏گیرانه به جای تنبیه و مجازات متخلفان، پیگیری نظام‏‌مند مبارزه با فساد اداری، تأکید بر فرهنگ سازمانی و تقویت فرهنگ عمومی جامعه جهت کاهش فساد اداری به عنوان راه‏‌حل‌‏های اساسی پیشنهاد شده‌‏اند.

فساد اداری، پدیده‌‏ای است که در دنیای امروز به ویژه در کشورهای در حال توسعه، به عنوان یکی از مهم‏ترین عوامل در سر راه پیشرفت جامعه، مطرح شده است. این پدیده توانسته صدمات جبران‏ناپذیری را بر روی سرعت حرکت چرخ توسعه جامعه ایجاد کند. آنچه در تمامی تعاریف فساد اداری مشترک است نوعی هنجارشکنی و تخطی از هنجارهای اخلاقی و قانونی در عملکرد اداری و سازمانی است. از این ‏رو است که فساد اداری و تعریف آن تابعی از هنجارهای مورد قبول در هر جامعه و فرهنگ آن می‏‌شود.

اقدامات جزئی، پراکنده یا موسمی به هیچ‌‏روی راه درمان بیماری مزمن فساد اداری و ناکارآمدی بوروکراسی نخواهد بود. جز با اصلاحات اساسی مسائل فراوان موجود در نظام اداری، از جمله فساد اداری حل نمی‏‌شود. حذف یا کاهش فساد اداری در نظام اداری ایران، نیازمند برنامه‌‏هایی اساسی و همه‏‌جانبه است. با تأثیر بر فرهنگ عمومی جامعه و ابعاد آن همچون فرهنگ سازمانی باید پیش‏گیری از بروز فساد اداری را هدف قرارداد.

منبع: تحلیل جامعه شناختی فساد اداری در ایران نوشته مهدی قادری