لجستیک معکوس
لجستیک معکوس (Reverse logistics) بر مجموعه فعالیتهایی دلالت دارد که در حوزه استفاده مجدد از محصولات و مواد استفاده میشود. یکی از جمله مباحثی که امروزه در حوزه لجستیک و مدیریت زنجیره تأمین صنایع مختلف مطرح است، موضوع لجستیک معکوس و مدیریت بازگشتیها میباشد.
پشتیبانی معکوس امری است که بهنظر میرسد تاکنون در صنایع مختلف کشورمان به آن توجه جدی نشده است. طی دو دهه اخیر، شرکتها و صنایع زیادی در کشورهای پیشرفته بررسی در این زمینه را آغاز کرده و لجستیک معکوس را یکی از فرایندهای مهم در زنجیره تامین خود درنظر گرفتهاند. حتی به تازگی گواهینامه ISO در خصوص فرایندهای مرجوعی نیز توسط برخی از شرکتهای پیشرفته دریافت شده است.
لجستیک معکوس Reverse Logistics یا مدیریت بازگشتیها در حوزه لجستیک و مدیریت رنجیره تامین از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. در واقع لجستیک و مدیریت زنجیره تامین ارتباط نزدیکی باهم دارند. امروزه در کشورهای پیشرفته جهان، سازمانهای صنعتی، دولتی، تجاری و خدماتی بر فرایندهای لجستیک معکوس و لجستیک سبز تمرکز کردهاند. این مقوله در ایجاد ارزش اقتصادی واقعی کالاها و خدمات به همراه پشتیبانی از ملاحظات زیست محیطی نقش موثری دارد. این تمرکز اکنون در کلیه بازارها از جمله بخشهای صنعتی و فناوری پیشرفته، تجاری و محصولات مصرفی رو به افزایش است.
لجستیک مستقیم و لجستیک معکوس
آنچه که در جریان سنتی کالا وجود دارد و مدیران صنایع بر کنترل و مدیریت آن جریان تاکید میکنند جریان مستقیم یا رو به جلوی مواد و محصولات است که عمدتاً از طرف تأمین کنندگان به سازندگان، توزیعکنندگان، خرده فروشان و در نهایت مشتریان جریان دارد. اما در بسیاری از صنایع، جریان مهم دیگری نیز در زنجیرههای تامین وجود دارد که به صورت معکوس شکل گرفته و در آن، محصولات از سطوح پائینی زنجیره تامین به سطوح بالاتر عودت داده میشوند. لجستیک معکوس به دنبال بررسی و مدیریت جریانهای معکوس یا به عبارتی جریانهای رو به عقب در زنجیرههای تأمین است.
مدیریت لجستیک معکوس و زنجیرههای تأمین حلقه بسته یکی از جنبههای مهم و حیاتی هر کسبوکاری بوده و متضمن ساخت، پخش خدمات و پشتیبانی از هر نوع محصولی است. در عصر کنونی تجارت که چرخه عمر محصولات هر روز کوتاهتر و کوتاهتر میشود، سیاستهای برگرداندن محصول با زمانهای پاسخگویی سریع و خدمات مشتری تعریف شده و تأکید بیشتری بر مدیریت بازگشت، تغییر شکل و ذخیره دوباره کالاهای تمام شده وجود دارد. قوانین دولتی جدید و قوانین سبز که به بازگرداندن و از رده خارج کردن مواد زائد الکترونیکی و دیگر مواد خطرناک مربوط است نیز مدیران و سطوح بالای مسئول امور لجستیک فرایندهای زنجیره تأمین را وادار میسازد نگاه نزدیکتری به فرایند لجستیک معکوس بیندازند.
تعریف لجستیک معکوس
لجستیک معکوس یا همان مدیریت بازگشتی ها، بیانگر آن بخش از فرایندهای مدیریت زنجیره تامین است که فعالیتهای مربوط به بازگشتیها، لجستیک معکوس، کنترل ورودیها، و اجتناب از دوبارهکاریها را در درون بنگاه و بین اعضای مختلف یک زنجیره تامین مدیریت میکند. بکارگیری صحیح این فرایند نهتنها مدیریت را قادر میسازد که جریان محصولات بازگشتی را بهطور مؤثر مدیریت کند بلکه باعث تشخیص فرصتهایی برای کاهش بازگشتیهای ناخواسته و کنترل سرمایههای قابل استفاده مجدد میشود. مدیریت مؤثر بازگشتیها یک بخش مهم در مدیریت زنجیره تامین است که فرصت حصول یک مزیت رقابتی پایدار را برای زنجیره تامین فراهم میسازد.
لجستیک معکوس فرآیند برنامهریزی، اجرا و کنترل کارا و جریان مؤثر هزینه مواد، کالاهای در جریان ساخت، کالاهای نهایی و اطلاعات مرتبط از نقطه مصرفکننده تا مبدأ ساخت برای بازیابی ارزش یا انهدام مناسب است.
در دنیای آکادمیک نیز با توجه به ویژگیهای خاص و منحصر به فرد این جریان رو به عقب و تفاوتهای بسیار آن با حرکت رو به جلوی محصولات، پژوهشگران مدیریت زنجیره تأمین ادبیات خاصی را برای آن انتخاب کرده و تحقیقات خود را در قالبی با عنوان “لجستیک معکوس” انجام میدهند. لجستیک معکوس را میتوان به اینصورت تعریف کرد: «هماهنگی و کنترل کامل، بارگیری و تحویل فیزیکی مواد، قطعات و محصولات، از محل مصرف به محل عملیات و بازیابی یا دفع و سپس بازگرداندن متعاقب به محل مصرف در موارد مناسب».
اهمیت و کاربردهای پشتیبانی معکوس
گرچه فعالیتهای زیادی را میتوان در قالب لجستیک معکوس در نظر گرفت اما برخی از اهم فعالیتهای مدیریت بازگشتیها که عمدتاً به طور اختصاصی در این حوزه مطرح است، عبارتست از: تعمیر و تعویض، نوسازی محصول، ساخت مجدد، بازیافت، فروش مجدد و استفاده مجدد. البته لجستیک معکوس تنها به استفاده مجدد یا بازیافت محدود نمیشود. بلکه طراحی مجدد بستهبندیها به منظور استفاده کمتر از مواد در آنها و یا کاهش انرژی و آلودگی ناشی از حمل محصولات را نیز میتوان بخشی از لجستیک معکوس تحت عنوان “لجستیک سبز” دانست.
درخصوص اهمیت و جایگاه لجستیک معکوس در هزینهها و قیمت تمامشده محصولات میتوان به برخی از بررسیهای صورت گرفته در آمریکا اشاره کرد. این بررسیها نشان میدهند که در حدود ۴ درصد هزینههای لجستیکی هر شرکت، مربوط به مدیریت بازگشتیها است که البته این سهم در شرکتها و صنایعی که محصولات آنها دارای کیفیت پایینتری بوده و از فناوری پیشرفته بهرهمند نیستند بالاتر است. لازم به تاکید است که لجستیک معکوس به ماهیت هر صنعت بستگی دارد؛ اما آنچه که مسلم است، هزینههای مربوط به آن رقم قابل توجهی از هزینههای هر صنعت را به خود اختصاص میدهد. بهطور کلی، این روش در صنایعی که ارزش محصولات بسیار بالا است و یا درصد مرجوعیها رقم قابل توجهی را نشان میدهد از اهمیت بیشتری برخوردار است.
تاریخجه به کارگیری لجستیک معکوس
لجستیک معکوس از بدو پیدایش خود در اشکال گوناگون در سازمانهای نظامی دنیا وجود داشته است، اما در گذشته، سازمانهای نظامی به دلایل متعددی توجه زیادی به لجستیک معکوس نداشتند و شاید فکر میکردند که لجستیک معکوس یک مقوله بلند پروازانه با یک مقوله بافناوری فوق العاده پیشرفته است که، همواره مانع از پیشرفت واحدهای نظامی میشود.
در بسیاری از این سازمان ها، در بررسیهای عملکردی و بررسی و تجزیه وتحلیل مسائل آنها، لجستیک معکوس به عنوان یک اصل در نظر گرفته نمی شود. چرا که در زمانی که یک واحد ارتش، فعالیتهای لجستیک معکوس را ا نجام میداد، از انجام چنین کاری هیچ گونه نفع مالی عایدش نمی شد که شاید توان محدود و قدرت ریسک کم تر نیروهای نظامی از دیگر عوامل این کم توجهی بود.
اما در سالهای اخیر فرماندهان، مدیران و مسئولین سازمانهای نظامی به دلایلی خواهان مطالعه و بررسی لجستیک معکوس با بهرهگیری از روش شناسی فرآیند مدیریت هستند و بخش صنعت نیز توجه زیادی به لجستیک معکوس مبذول داشته است.
شرکتها و مؤسسات بسیار زیادی در اروپا، دریافتهاند که به کاربردن استراتژی مصرف مجدد و بسته بندی دوباره کالاهای قابل بازگشت ( لجستیک معکوس) به بهبود سودآوری و کاهش فشارهای محیطی بسیار کمک میکند. در ده سال گذشته، منابع اطلاعاتی و کتب مورد نیاز در زمینه لجستیک معکوس که یک موضوع تازه و نوینی بود، بسیار نایاب و کمیاب بود. اما امروزه، جزوات و کتب فراوانی در این زمینه نگارش یافته است که به این موضوع پرداخته اند.
دلایل استفاده از لجستیک معکوس
بدون تردید امروزه با طرح نظریههای جدید در ارتباط با رضایت مشتریان، تولید براساس در خواستها و نیازهای مشتریان و مسائل رقابتی در بازار از یک سو و از سوی دیگر سود آوری برای تولید کنندگان اصلی، مانند شرکتهای بزرگ خودروسازی و شرکتهای بزرگ زنجیرهای که از نظر فیزیکی و جغرافیایی گستردگی پیچیدهای دارند و نیز تأثیر و گسترش نفوذ فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطی و نوع همبستگی هایی که بین تأمین کنندگان و تولید کنندگان بزرگ است، این بحث را به بحثی مهم و قابل توجه تبدیل کرده است.
به طور عمومی و سنتی، تولید کنندگان کالاها و اقلام در قبال کالاهای خود، پس از توزیع و سپس مصرف توسط مصرفکنندگان، هیچ گونه احساس مسئولیتی نمی کنند و تعهدی را در قبال تولیدات توزیع شده و مصرف شده خود نمیپذیرند.اما امروزه حجم محصولات تولیدی مصرف شده، خسارات قابل ملاحظهای را در جهت تخریب محیط زیست به بار آورده است و همگان اعم از مصرفکنندگان و مسئولان نگران وضعیت محیط زیست خود هستند و با دغدغه فراوان، روند رو به بهبودی را برای وضعیت محیط زیست خود دنبال میکنند. به نحوی که همگان از تولید کنندگان مختلف کالاها و اقلام انتظار دارند تا هزینه ضایعات و جمع آوری زبالههای ناشی از تولیدات خود را بپذیرند و یا حداقل ضایعات کالاهای مصرفی را کاهش دهند.
خلاصه و نتیجهگیری
این توجه روزافزورن به مدیریت ضایعات و وضع قوانین جدید در خصوص ضایعات محصولات تولید ی ( به خصوص در اروپا )، تولید کنندگان کالاها را به سمت بهبود فرآیند تولید خود کشانده است، چرا که هزینههای انهدام و پاکسازی محیط زیست بسیار بالاست. از این رو، بیشتر شرکتها و واحدای تولید ی در اروپا و امریکا مسئولیت جمع آوری، پخش و به روز کردن کالاهای دست دوم تولیدی خود را عهدهدار شدهاند. علاوه بر این موضع، برای تزریق پویایی و توسعه یک سیستم لجستیکی مناسب، ضروری است که در زنجیره تأمین یک سازمان لجستیک، جامع نگری خوبی وجود داشته باشد. به عبارت دیگر، بحث توزیع معکوس و سایر ابعاد پشتیبانی به منظور فراهم کردن رضایتمندی مشتری به خوبی لحاظ شود.
بدین معنا که مشتری پس از تأمین نیازهایش، از سیستم لجستیکی مورد انتخاب خود احساس امنیت کند. مشتری باید مطمئن باشد که در صورت وجود هر گونه عیب و نقص در کالای توزیع شده که از ناحیه یکی از فرآیندهای تولید، توزیع ویا انبار ناشی شده باشد، به وسیله استقرار پشتیبانی معکوس قابل پذیرش و رفع شدن است و به صورت کاملا منظم، اقلام کالاهای توزیع شدهای که برای مصرفکننده یا مشتری قابل استفاده نیستند در زنجیره تأمین به وسیله سیستم توزیع معکوس جمع آوری شده و توسط یکی از مراحل بهبود مستمر لجستیک معکوس در کمترین زمان ممکن برای مصرف کالا و اقلام مطلوب به مشتری بازگردانده میشود.
دانلود ادبیات پژوهش لجستیک و زنجیره تامین
فصل دو شامل ادبیات پژوهش و مبانی نظری لجستیک و زنجیره تامین به صورت فایل ورد همراه با رفرنس فارسی و انگلیسی
پرسشنامه لجستیک سبز و پرسشنامه برون سپاری لجستیک نیز در وب سایت آمده است.
منبع : لجستیک معکوس نوشته مهدی حاج فتحالله نشر موسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی
مدیریت تولید | ۱۵ آذر ۹۴