گزارههای تحقیق (هدف، سوال و فرضیه)
گزاره تحقیق (Research Propostion) بیان رابطه آزمایشی و حدسی میان سازههای پژوهش است. در یک پروپوزال مدیریت پس از بیان مساله و اهمیت و ضرورت تحقیق نوبت به گزارههای تحقیق میرسد. گزارههای تحقیق شامل اهداف، سوالات و فرضیههای تحقیق است. برای دست یابی به گزارههای مسئله از جمله فرضیهها یا سؤالهای تحقیق، پژوهشگر باید ابتدا به بررسی پیشینه پژوهش بپردازد. برای این منظور لازم است با توجه به مفاهیم و اصطلاحات تشکیل دهنده موضوع مورد بررسی، پژوهشهای قبلی را که درباره ی این موضوع انجام شده است مورد نظر قرار دهد. هدف از انجام این عمل، پی بردن به گزارههای پژوهشهای قبلی است که در این زمینه یا زمینههای مشابه ارائه شده است.
پژوهشگر ضمن بررسی گزارههای تحقیقات قبلی، روش و ابزارهای گردآوری اطلاعات و نتایج حاصل از پژوهشهای قبلی را مورد توجه قرار داده و به نقاط قوت و ضعف آنها پی برده و گزارههای مساله خود را با توجه به آنها مشخص میکند. گزارههای مسئله از موضوع تحقیق خاص تر است و دامنه ی مسئله تحقیق را محدود مینماید. گزاره مسئله پژوهشگر را در تدوین طرح و گزارش تحقیق هدایت میکند. برای عملی بودن یک تحقیق، موضوع به مسئله ی خاصی محدود میشود. اگر مسئله کلی و یا دارای متغیرها و مفاهیم متعدد باشد، تفسیر نتایج آن مشکل خواهد بود. لذا مسئله باید چنان بیان شود که محدود باشد.
تدوین گزارههای تحقیق (هدفها، سوالات و فرضیهها)
برای محدود کردن یک موضوع به یک مسئله ی خاص اقدامهای زیر توصیه میشود:
- بررسی منابع دست دوم (مجلههای علمی یا دایره المعارف و سالنامهها و کتب راهنما)
- تماس با استفاده کنندگان احتمالی نتایج تحقیق به منظور تصریح نیازها
- گفتگو با کسانی که در زمینه ی مورد نظر تخصص داشته یا دارای، تجربه و اطلاعات خاص میباشند.
بالاخره پژوهشگر باید درباره ی انتخاب متغیرها یا مفاهیم، انتخاب جامعه یا منابع دادهها و منطق گزاره ی مسئله تصمیم بگیرد. گزارههای اولیه ی مسئله معمولاً چندین بار در طی تدوین طرح تحقیق برای به دست آوردن معنای دقیق بازسازی میشود.
گزارههای مساله تحقیق شامل هدف ها، سؤالهای خاص و فرضیههای تحقیق میباشد و باید باهم منطبق باشند.
هدفهای تحقیق
در اجرای پژوهشهای علمی پس از بیان مسئله ی تحقیق پژوهشگر قصد خود را به صورت عملیاتی که از طریق مشاهدههای عینی قابل دستیابی است بیان میکند. در برخی از پژوهشها پژوهشگر به جای طرح سؤالهای پژوهشی یا فرضیه فقط به بیان هدف میپردازد. این امر معمولاً در تحقیقات کیفی به چشم میخورد. برای مثال، هدف یک تحقیق را میتوان به صورت زیر بیان نمود: مشخص کردن سیر تحوّل آموزش فنی – حرفهای در ایران. برای بیان هدف باید از یک فعل کنشی استفاده کرد. در این مثال «مشخص کردن» به عنوان فعل کنشی به کار رفته است. هدف یاد شده در هدفهای جزئی متبلور میشود تا امکان بررسی مسئله فراهم شود.
هدف کلی فوق الذکر را میتوان با توجه به ابعاد مسئله که قبلاً در پیشینه ی تحقیق مورد نظر قرار گرفته است، در هدفهای جزئی زیر محدود نمود:
۱. چگونگی پدید آمدن آموزش فنی – حرفهای در ایران
۲. رابطه ی آموزش فنی – حرفهای با سایر آموزشهای رسمی کشور
با توجه به هدفهای جزئی فوق میتوان دادههای مورد نظر را تعیین و گرد آوری کرد.
سؤالهای تحقیق
مسئله تحقیق در مطالعات کیفی و کمّی میتواند به صورت سؤال بیان شود. شکل سؤالی بیان مسئله غالباً مرجّح است؛ زیرا ساده و مستقیم میباشد و از نظر سادگی هم پژوهشگر را برای ایجاد طرحی که به سؤال پاسخ دهد هدایت میکند. سؤالات تحقیق را میتوان به سه دسته رده بندی کرد:
- سوالات توصیفی
- سوالات سوالات رابطه ای
- تفاوتی
سؤالهای توصیفی: در این گونه سؤالها معمولاً از کلمات «چه میباشد»، «چیست» و «چگونه است» استفاده میشود. بعضی از اوقات گزارههای مسئله این عبارات را در بر ندارد ولی به طور ضمنی این عبارات از آنها استنباط میشود. برای مثال: «بررسی سیر تحول سنجش کیفیت خدمات» به طور ضمنی این سؤال که «توسعه مدلهای کیفیت خدمات چگونه بوده است؟» را در بر دارد. در مطالعه پدیدههای پیچیده از سؤالات توصیفی بسیاری میتوان استفاده کرد. در این گونه مطالعات توصیه میشود که ابعاد مسئله ی تحقیق بیان شده و به استنباط ضمنی واگذار نگردد.
سؤالهای رابطهای: در این گونه سؤال ها، چگونگی رابطه ی دو یا چند متغیر مورد نظر قرار میگیرد. برای مثال، چه رابطهای بین مفهوم خود و پیشرفت تحصیلی وجود دارد؟
سؤالهای تفاوتی: این سؤالها با تفاوت سطوح متغیرها سر و کار دارد و معمولاً به شکل زیر بیان میشود: آیا بین پیشرفت تحصیلی دختران و پسران پایه ی پنجم ابتدایی تفاوتی وجود دارد؟
لازم به تذکر است که سؤالهای تحقیق به صورت جهت دار بیان نمی شود، زیرا سؤال پیشبینی هیچگونه رابطهای بین متغیرها نیست. همان طور که در بحث مربوط به فرضیه تحقیق خواهد آمد، پیشبینی جهت روابط میان متغیرها را در بیان فرضیهها منظور میداریم.
فرضیههای تحقیق
فرضیه تحقیق حدس بخردانهای درباره ی رابطه ی دو یا چند متغیر است فرضیهها به صورت جمله اخباری بیان میشود و نشانگر نتایج مورد انتظار است. مثلاً، این جمله که «بین اعتماد و وفاداری مشتریان رابطه وجود دارد» یک فرضیه است. آزمودن تجربی فرضیه هنگامی امکان دارد که بتوان متغیرها را دستکاری، رده بندی و اندازهگیری کرد. اگر هیچ یک از این حالات امکان نداشته باشد برای تحلیل کمّی فرضیه هیچ روشی موجود نخواهد بود.
یک فرضیه هیچ گاه اثبات و یا ابطال نمی شود، بلکه بر اساس دادههای به دست آمده فقط تأیید یا رد میشود. فرضیهها به طور منطقی محتمل اند و شواهد تجربی پژوهشگر را قادر میسازد تا نتیجه بگیرد که تبیین از نظر احتمالی صحیح است و به طور منطقی میتوان آن را قبول کرد. برای درک بهتر گزارههای تحقیق بحث تفاوت سوال و فرضیه را مطالعه کنید.
سخن پایانی گزارههای تحقیق
گزارههای تحقیق شامل پرسشها و فرضیههای پژوهشی است که براساس هدفهای پژوهشی تدوین میشوند. زمانیکه هدف اصلی براساس موضوع پژوهش معین شد تعدادی هدف خُرد برای دستیابی به هدف اصلی تدوین میشود. اگر براساس چارچوب نظری موجود بتوان برای هدفهای موجود فرضیهسازی کرد بالتبع فرضیههای پژوهشی مطرح میشوند. اگر شواهد و قرائن کافی برای فرضیهسازی وجود نداشته باشد باید سوالات پژوهشی را طرح کرد. در نهایت بازهم تاکید میشود کاربرد همزمان سوال و فرضیه اشتباه است و پژوهشگران باید به این موضوع توجه نمایند.
منبع: سرمد، زهره؛ بازرگان، عباس؛ حجازی، الهه. (۱۳۹۴). روشهای تحقیق در علوم رفتاری. تهران: آگاه.
