نظریه (تئوری) و نظریه‌پردازی

نظریه (Theory) تفکر انتزاعی مبتنی بر منطق پیرامون یک پدیده و پیامدهای ناشی از چنین سبک تفکری را شامل می‌شود. نظریه (تئوری) در واقع نوعی تفکر اندیشمندانه است که قابل بسط و توضیح دادن باشد. تئوری مجموعه پیشنهادهایی را در مورد متغیرها ارائه می‌کند و تصویر منظم و مدونی از پدیده‌ها و همبستگی آن‌ها به نمایش می‌گذارد.

واژه تئوری، ریشه یونانی دارد و مفهوم کلی آن تقریباً معادل «ملاحظه کردن» یا «بررسی و تحقیق کردن» می‌باشد. واژه “Theo” به معنی “خلأ” و پی شناخت هستی و اندیشیدن درباره الهیات بوده است. بنابراین قابل تصور است که Theoria به معنی اندیشیدن، اندبشه و پژوهش درباره Theos یا خلأ بوده است. با گسترش علوم، مفهوم این واژه بر روی “اندیشیدن” و پژوهش درباره هر مسئله‌ای متمرکز شده است.

نظریه (تئوری) و نظریه‌پردازی جایگاه بسیاری مهمی در روش پژوهش علمی دارد. روش پژوهش در علوم اجتماعی و مدیریت نیز از این قاعده مستثنی نیست. با غور در مفهوم نظریه و واکاوی ریشه‌های فلسفی تحقیق می‌توان به درکی ژرف از روش پژوهش دست یافت. در این مقاله کوشش شده است تا مفهوم نظریه (تئوری) به صورتی روشن و قابل درک تشریح شود.

تعریف نظریه (تئوری)

نظریه (تئوری) مجموعه‌ای (و به بیان دقیقتر، شبکه ای) بهم پیوسته از سازه ها، مفاهیم، تعاریف و قضایا است. به منظور تبیین و پیش‌بینی پدیده‌ها، از طریق تشخیص روابط بین متغیرها، یک نظر نظام‌دار درباره پدیده‌ها را ارائه می‌دهد. نظریه، بین متغیرها رابطه علت و معلولی برقرار می‌کند تا پدیده‌ها را توضیح دهد یا پیش‌بینی کند.

نظریه مجموعه‌ای از تعریف‌ها و پیشنهادها درباره تعدادی متغیر بهم پیوسته است. این تعریفه‌ا و پیشنهادها، بُعد منظم و مدونی از وقایع و پدیده هایی را که در اثر همبستگی‌ها و تداخل این متغیرها بوجود می‌آید، ارائه می‌دهد.

برای هر نظریه سرنوشتی عالی تر از این نیست که راه وصول به یک نظریه جامع تر را که  این نظریه همچون حالتی خاص از آن است و بر روی آن استوار است را نشان دهد.
آلبرت انیشتین

نظریه‌ها، دام‌هایی هستند که ما برای آن گسترده ایم تا آنچه را که “جهان” نامیده می‌شود صید کنیم و به عقلانی کردن و توضیح دادن و مستولی شدن بر آن توفیق یابیم. تلاش می‌کنیم تا چشم‌های شبکه دام را تنگ‌تر و تنگ‌تر سازیم.

نظریه پردازی فرآیندی است که با یک رشته مشاهدات آغاز شده به ساختن نظریه هایی درباره این مشاهدات منتهی می‌شود. به این نظریه پردازی نظریه زمینی هم گویند زیرا مبتنی بر مشاهده است. برخی آن را نظریه بعد از واقعه یا نظریه پسینیمی خوانند زیرا نظریه بس از مشاهده نه پیش از آن می‌آید. بطور کلی در پی انجام مشاهدات خاص، پرسشی اساسی مطرح می‌شود که آیا این مشاهده مورد خاصی از عامل عام تری است؟ در صورتی که چنین باشد می‌توان به درک بهتری از اهمیت و معنای آن مشاهده خاص برآمد.

ویژگی‌های نظریه (تئوری)

نظریه وقتی از نظر عملی مورد قبول قرار خواهد گرفت که دارای ویژگی‌های زیر باشد:

۱- نظریه باید توانایی تبیین حقایق و مشاهده‌های مربوط به یک مساله را به ساده ترین صورت ممکن داشته باشد. نظریه‌ای که دارای مفروضات اندک و به زبان ساده تری بیان شده باشد قابل قبول تر از نظریه‌ای است که دارای مفروضات اندک وبه زبان ساده تری بیان شده باشد .

۲- نظریه باید با واقعیت‌های مشاهده شده در طبیعت و دانش پیشین سازگار باشد.

۳- نظریه باید ابزار لازم را برای آزمودن خود فراهم سازد.

۴- نظریه باید انگیزه پژوهشی در جامعه به وجود آورد و زمینه را برای پژوهش‌های جدید فراهم سازد.

جورج هومان معتقد است که نظریه دارای سه ویژگی عمده است:

الف) نظریه از مجموعه‌ای مفاهیم در یک طرح مفهومی  تشکیل شده است.برخی از مفاهیم موجود در نظریه،توصیفی وبعضی عملیاتی هستند.

ب) نظریه از قضایایی تشکیل شده است که به منظور توصیف روابط بین متغیرها بکار برده می‌شود. چنانچه بخواهیم یک نظریه رسمی تدوین کنیم قضایا باید بصورت طرح قیاسی صورت بندی شوند. به نحوی که بتوان یک نظریه را از نظریه دیگر استنتاج کرد.

ج) نظریه واقعیت‌های موجود در قضایا را روشن می‌کند به این معنی که قضایا به کمک داده‌های تجربی و در دنیای واقعی قابل آزمون هستند.

جایگاه نظریه در روش تحقیق

برای نظریه نقش‌های متفاوت و متعددی مطرح شده است. بیشتر نقش‌ها در این رابطه هستند که آیا باید ابتدا نظریه ساخت و سپس به پژوهش پرداخت یا بر عکس. پرسش کلیدی دیگر آن است که آیا باید ترکیبی از این دو روش را بکار بست؟ در شیوه استدلال قیاسی باید براساس نظریه‌ها اقدام به فرضیه‌سازی کرد. پس از آزمون فرضیه‌ها از طریق هم‌افزایی نظری و با رویکردی استقرایی می‌توان نظریه‌های جدید ارائه کرد.

روش «ابتدا نظریه، بعد پژوهش» دارای مراحلی به شرح زیر است:

۱- تدوین یک نظریه واضح و روشن به صورت بدیهی یا بر اساس فرآیندهای توصیف شده.

۲- انتخاب یک گذاره استخراج شده از نظریه به عنوان ملاک مقایسه نتایج پژوهش آزمایشی .

۳- برنامه‌ریزی پژوهش به منظور آزمون جمله انتخاب شده از طریق پژوهش آزمایشی.

۴- ایجاد تغییر در نظریه با برنامه‌ریزی و انجام پژوهش مجدد، چنانچه جمله استخراج شده از نظریه با نتایج پژوهش آزمایشی مطابقت نداشته باشد.

۵- انتخاب گزاره‌های دیگر برای آزمون در تعیین محدودیت‌های نظریه، چنانچه گزاره استخراج شده از نظریه با نتایج پژوهش تجربی مطابقت داشته باشد.

سخن پایانی

در مفاهیم مرتبط با روش تحقیق علمی هیچ مفهومی به اندازه نظریه (تئوری) اهمیت ندارد. تئوری مجموعه بهم پیوسته و نظام یافته‌ای از گفتارها که بیانگر بخشی از واقعیت باشد تئوری می‌نامند، به عبارت دیگر بررسی کلی و وسیع مسائل از راه تفکر و تخیل است، بطوریکه این بررسی الزاماً رابطه‌ای با عمل (واقعیت) داشته باشد.

تئوری از دیدگاه تجربه گرایی ناب، کوششی عملی در راه جمع آوری شواهد و یافته هایی تجربی و برقرار کردن هبستگی بین این یافته‌ها و تبیین آنها از طریق استقراء است. بگونه‌ای که هرگونه تصور، تخیل و توضیحات اضافه که بر مشاهدات تجربی متکی نباشد پیرامون پدیده‌ها مطرح نشود. تئوری بیان کننده مجموعه‌ای از مفاهیم است که به صورت  نظام‌مند ارتباط متقابل با یکدیگر دارند. می‌توان بر اساس آن  پدیده‌ای را پیش‌بینی و توجیه کرد. تئوری مجموعه‌ای از گفتارهایی (بیانیه ها) است که بر مینای قواعد منطقی بایکدیگر در ارتباطند و مبین بخشی از واقعیت هستند.