روش پژوهش (تحقیق)

روش پژوهش (Research Methodology) کوششی نظام‌مند جهت دستیابی به هدف پژوهش است. روش معادل فارسی واژه method (مشتق از واژه یونانی rσοО یعنی در طول و taεm یعنی راه)  به معنای دقیق “در پیش گرفتن راهی” و یا معین کردن گام‌هایی است که برای رسیدن به هدف باید با نظمی خاص برداشت.

پژوهش و روش علمی اگر یک چیز نباشند کاملا نزدیک و وابسته به یکدیگرند. روش علمی یا روش پژوهش علمی، فرایند جستجوی منظم برای مشخص ساختن یک موقعیت نا معین است.در نهایت باید اذعان نمود دستیابی به هدف‌های علم یا شناخت علمی میسر نخواهد شد مگر زمانی که با روش شناسی درست صورت پذیرید. به عبارت دیگر پژوهش از حیث روش است که اعتبار می‌یابد نه موضوع پژوهش.

برخی را عقیده بر این است که علم همان روش است. در هر حال می‌توان به خوبی پذیرفت که هیچ علمی فاقد روش نیست و دست آورد‌های هر پژوهش علمی به همان نسبت حائز ارزشند که با روش‌هایی درست اخذ شده باشند. از رهگذر پژوهش و تجربه است که نا آزموده در بوته آزمایش قرار میگیرد و در ژرفنای تاریک نا آگاهی، بارقه روشن اکتشاف و آگاهی تلألو می‌یابد. انتخاب یک روش پژوهش مناسب، پژوهشگر را تا حد زیادی در پیشگیری از بروز اشتباهات یاری می‌رساند. به کارگیری آزمون‌های آماری مناسب با روش پژوهش منجر به حصول اطمینان از دقت و صحت نتایج بدست آمده می‌گردد. اگر یک مطالعه با روش علمی و مبتنی بر روش تحقیق صحیح صورت گیرد صحت و دقت داده‌های برآورد شده بسیار بیشتر خواهد شد.

روش‌های شناخت

شناخت شناسی نخستین گام و سنگ بنای آشنائی با ماهیت روش علمی و فلسفه تحقیق است. روش‌های شناخت متعدد است و قدمتی به بلندای تاریخ بشر دارد زیرا انسان همیشه به دنبال پاسخی به پرسش‌ها و نادانسته‌هایش بوده است.

رویکرد مبتنی بر ماوراءالطبیعه: یکی از نخستین راه‌های شناخت و پاسخ به پرسش‌های بدون پاسخ ارتباط با نیروهای فراطبیعی بوده است. جادوگران و ساحران با استفاده از الهامات فراطبیعی به سوالات و ابهامات بشر پاسخ می‌دادند.

رویکرد مبتنی بر دین: پیامبران از طریق آموزه‌های وحیانی دیگر منبع شناخت و پاسخ به پرسش‌ها بوده‌اند. برای نمونه شناخت از طریق سیر و سلوک و عرفان یا شناخت از طریق مراجعه به افراد با صلاحیت از راه‌های کسب معرفت می‌باشند.

اما در روش تحقیق با سه رویکرد اصلی از شناخت مواجه هستیم:

رویکرد خردگرایانه یا Rationalistic approach: این رویکرد بر پایه قدرت تفکر استوار است و فرض بنیادی این روش آن است که عقل قادر به شناخت همه پدیده‌ها می‌باشد. استدلال قیاسی یعنی رسیدن از کل به جز اساس رویکرد خردگرایانه است که با مطالعات ارسطو آغاز شده است.

رویکرد طبیعت گرایانه (تجربی) یا Naturalistic approach: این پارادایم بر پایه اصول پوزیتیویسم (Positivism) استوار است یعنی فرض می‌شود واقعیت چیزی است که فرد می‌تواند به وسیله حواس خود آن را تجربه کند. بنابراین می‌توان متغیرهای یک پدیده پیچیده را به طور جداگانه مورد بررسی قرار داد. استدلال استقرائی یعنی رسیدن از جز به کل اساس رویکرد تجربی است که در دوران رنسانس در برابر رویکرد خردگرایانه مطرح شد.

رویکرد تفسیرگرایانه Interpretive Paradigm : ادموند هوسرل با معرفی پارادایم تفسیری رویکرد طبیعت‌گرایانه را به چالش کشیده است. این شیوه از نگاه به پژوهش‌های علمی با ماهیت و سرشت انسانی سازگاری بیشتری دارد.

شیوه استدلال

شیوه‌های استدلال در یک پژوهش علمی را به شیوه‌های قیاسی و استقرایی تقسیم می‌کنند. در برخی مطالعات و کتاب‌ها دسته‌بندی و مرز مشخصی بین این دو شیوه استدلال ترسیم شده است اما من معتقد هستم این مرزبندی اشتباه است.

در واقع هر پژوهش علمی دارای دو مرحله است. مرحله اول با استدلال قیاسی شروع می‌شود و در مرحله دوم با استدلال استقرائی به پایان می‌رسد:

گام نخست (استدلال قیاسی) : مبانی نظری و پیشینه پژوهش –> فرضیه سازی –> تدوین گویه‌ها و سنجه‌های هر فرضیه

گام دو (استدلال استقرائی) : جمع آوری، تلخیص و تجزیه و تحلیل داده‌ها –> نتیجه‌گیری و فرضیه سازی

انواع روش پژوهش

انواع روش پژوهش علمی در علوم رفتاری را معمولا با توجه به دو ملاک هدف و ماهیت تقسیم بندی می‌کنند.

تحقیقات براساس هدف به دو دسته تحقیقات کاربردی و بنیادی تقسیم می‌شوند.

سرمد معتقد است پژوهش‌ها براساس نحوه گردآوری داده‌ها به دو دسته تقسیم می‌شوند: تحقیق توصیفی و تحقیق آزمایشی

تحقیق توصیفی یا غیر آزمایشی شامل ۵ دسته است: پیمایشی، همبستگی، پس رویدادی، اقدام پژوهی، بررسی موردی

– تحقیق آزمایشی به دو دسته تقسیم می‌شود: تحقیق تمام آزمایشی و تحقیق شبه آزمایشی

جامعه آماری و نمونه آماری

پس از آنکه روش شناخت و شیوه استدلال مشخص گردید و روش مناسب پژوهشی انتخاب شد باید جامعه و نمونه مشخص شود. در صدر برنامه‌ریزی هر مطالعه یا تحقیقی این سوال که حجم نمونه چقدر باید باشد قرار دارد. انتخاب نمونه بزرگتر از حد نیاز موجب اتلاف منابع می‌شود و انتخاب نمونه‌های خیلی کوچک منتج به نتایج غیرقابل اتکا می‌شود.

مجموعه واحدهائی که حداقل در یک صفت مشترک باشند یک جامعه آماری را تشکیل می‌دهند. نمونه آماری عبارت است از تعدادی از افراد جامعه که صفات آنها با صفات جامعه مشابه بوده معرف جامعه باشد. نمونه‌گیری نیز فرایند انتخاب نمونه است. روش‌های متعددی برای محاسبه حجم نمونه و نمونه‌گیری وجود دارد. در هر پژوهش باید جامعه و نمونه به صورت روشن تعریف و شناسایی شود.

روش‌های گردآوری داده‌ها و اطلاعات

روش‌ها و ابزارهای گردآوری اطلاعات به دو دسته میدانی و کتابخانه‌ای تقسیم می‌شود. روشهای کتابخانه‌ای در تمام تحقیقات مورد استفاده قرار می‌گیرند. برخی تحقیقات مانند تحقیقات تاریخی اساساً کتابخانه‌ای هستند. روشهای میدانی عبارتند از مشاهده، مصاحبه، پرسشنامه، آزمون، مباحثه و مولتی مدیا (چندرسانه ای).

ویژگی اساسی تحقیق علمی اتکا به داده‌ها و اطلاعات دست اول است. این ویژگی یک تحقیق را از یک مطالعه، تالیف و تدوین جدا می‌سازد. شیوه مطالعات کتابخانه‌ای و خلاصه نمودن مطالعات پیشین به صورت متن داستان گونه در روشهای تحقیق علمی امروز جائی ندارد. بنابراین مهمترین موضوع در گردآوری اطلاعات این است که بر اطلاعات دست اول ناشی از همان تحقیق تکیه شود. مطالعات گذشته نیز بهتر است در قالب ماتریس‌ها و نمودارها بصورت بسیار فشرده ارائه شود.

ابزار اندازه‌گیری و گردآوری داده‌ها

زمانیکه موضوع پژوهش انتخاب شد و نوع تحقیق براساس هدف مشخص گردید ابتدا باید براساس ادبیات پژوهش به تعریف مفهومی و عملیاتی متغیرهای پژوهش پرداخت و سپس متغیرهای پژوهش باید به نوعی اندازه‌گیری و سنجش شوند. به طور کلی روش‌های گردآوری اطلاعات در یک پژوهش را می‌توان به دو دسته کتابخان‌ای و میدانی تقسیم نمود. در خصوص جمع آوری اطلاعات مربوط به ادبیات موضوع و پیشینه تحقیق از روش‌های کتابخانه‌ای و در خصوص جمع آوری اطلاعات برای تایید یا رد فرضیه‌های پژوهش از روش میدانی استفاده می‌گردد.

پرسشنامه، مصاحبه و مشاهده از ابزارهای رایج اندازه‌گیری متغیرها هستند اما در بسیاری از تحقیقات علوم انسانی از مقیاس‌های سنجش نگرش استفاده می‌شود. مشهور ترین مقیاس‌های سنجش نگرش عبارتند از: مقیاس لیکرت، مقیاس افتراق معنائی، مقیاس ثرستون، مقیاس گاتمن و مقیاس فاصله اجتماعی بوگاردوس.

مقیاس لیکرت به عنوان یکی از متداول ترین ابزار جمع آوری اطلاعات در تحقیقات پیمایشی مورد استفاده قرار می‌گیرد و عبارت است از مجموعه‌ای از پرسش‌های هدف دار که نظر، دیدگاه و بینش یک فرد پاسخگو را مورد سنجش قرار می‌دهد. برای مطالعه بیشتر به آموزش طراحی پرسشنامه مدیریت رجوع کنید.

تجزیه‌وتحلیل داده‌ها

گام پایانی روش پژوهش علمی به تجزیه‌وتحلیل داده اختصاص دارد. در مرحله تحلیل داده‌ها، پژوهشگر به دنبال آزمون فرضیه‌های تحقیق یا پاسخ کاربردی به پرسش‌های پژوهشی است.

تجزیه‌وتحلیل داده‌‌ها، فرایند طبقه‌بندی، پالایش، آماده‌سازی و ویرایش داده‌ها به منظور استخراج اطلاعات سودمند و کمک به تصمیم‌گیری است. تجزیه‌وتحلیل به معنای شکستن کل به اجزاء جداگانه است. تحلیل داده روند به دست آوردن داده‌ی جدید و تبدیل آن به اطلاعاتی مفید در جهت تصمیم‌گیری کاربران است.

داده‌های گردآوری شده تحلیل می‌شود تا پاسخگوی پرسش‌ها، آزمایش فرضیه‌ها یا تکذیب نظریه‌ها باشد. تجزیه‌وتحلیل داده‌ها شامل برنامه‌ریزی گردآوری داده‌ها برای آسان‌تر ساختن تجزیه‌وتحلیل دقیق‌تر و صحیح‌تر، انتخاب روش‌های مناسب آماری، تکنیک‌هایی برای تفسیر کردن نتایج حاصل از چنین روش‌هایی و نتایج حاصل از کاربرد روش‌ها است که برای تحلیل کردن داده‌ها به کار بسته می‌شود

حمع‌بندی بحث روش پژوهش

پایه هر علمی، روش شناخت آن است و اعتبار و ارزش قوانین هر علمی به روش شناختی مبتنی است که در آن علم به کار می‌‌رود. روش تحقیق مجموعه‌‌ای از قواعد، ابزار و راه‌‌های معتبر و نظام یافته برای بررسی واقعیت‌‌ها، کشف مجهولات و دستیابی به راه حل مشکلات است. به طوری که انتخاب متدولوژی تحقیق یکی از مهمترین و فنی‌‌ترین مراحلی است که پژوهشگر باید با حساسیت ویژه، ابزاری مناسبی برای گردآوری داده‌‌ها طراحی شود و با انتخاب نمونه آماری، داده‌های نگرشی و جمعیت‌شناختی مورد نیاز جمع‌آوری گردد.

افزون بر این، انتخاب روش پژوهش مناسب امری دشوار و مهم است. همچنین شناخت روش‌‌های پژوهش و آگاهی از دقیق بودن آنها از حساسیت بیشتری برخوردار می‌‌باشد. از رهگذر پژوهش و تجربه است که نا آزموده در بوته آزمایش قرار می‌گیرد و در ژرفنای تاریک نا آگاهی، بارقه روشن اکتشاف و آگاهی تلألو می‌یابد. آنچه کار علمی را از کوشش غیرعلمی جدا می‌کند روش پژوهش علمی است. روش پژوهش علمی مبتنی بر رعایت اصول و بنیان‌های منظم و مدونی است که با طی گام‌های علمی به پیش می‌رود.

روش به تحقیق اعتبار می‌بخشد و گاهی عقیده بر این است که علم همان روش است. پژوهشگران برای ارائه یک کار علمی-پژوهشی باید با اصول و مبانی روش تحقیق علمی آشنا باشند تا بتوانند یک طرح پژوهشی یا مقاله علمی معتبر و قابل اتکا ارائه نمایند. این گزیده را گردآورده ام تا چراغی باشد در ژرفنای این وادی برای پژوهشگران و تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل.

منبع: حبیبی، آرش. روش پژوهش پیشرفته. تهران: پارس‌مدیر.