پرسشنامه محقق‌ساخته

پرسشنامه محقق‌ساخته ابزاری برای گردآوری و سنجش دیدگاه نمونه آماری پیرامون پدیده مورد مطالعه می‌باشد که توسط خود پژوهشگر ساخته می‌شود. اگر برای سنجش یک پدیده پرسشنامه مناسب و استاندارد وجود نداشته باشد از این نوع پرسشنامه به عنوان ابزار گردآوری اطلاعات استفاده می‌شود.

پرسشنامه‌های محقق‌ساخته مزایای زیادی دارند. مهم‌ترین برتری آنها این است که کاملاً بومی و مرتبط هستند. یعنی پژوهشگر دقیقاً متناسب با نیاز خودش این نوع پرسشنامه را طراحی می‌کند. با این وجود همیشه روایی و پایایی این ابزار مورد تردید است. یک دشواری دیگر برای پژوهشگران ایرانی آن است که استاد راهنما بسیار در برابر پذیرش این نوع پرسشنامه مقاومت می‌کند. برای حل مشکل روایی و پایایی راهکارهای مناسبی وجود دارد ولی راضی کردن اساتید واقعا دشوار است. در ادامه مراحل ساخت و اعتبارسنجی این ابزار تشریح می‌گردد.

مراحل طراحی پرسشنامه محقق‌ساخته

دو شیوه مختلف برای طراحی پرسشنامه محقق‌ساخته وجود دارد.

در روش نخست براساس نظریه چرچیل (۱۹۷۹) باید ابعاد پدیده مورد مطالعه شناسایی شود. سپس برای هر بعد مجموعه‌ای از شاخص‌ها شناسایی می‌شود. برای شناسایی شاخص‌ها می‌توان از پیشینه پژوهش و مطالعه کتابخانه‌ای استفاده کرد. در نهایت مجموعه‌ای از شاخص‌ها برای هر بعد شناسایی می‌شود.

در روش دوم براساس نظریه کرسول (۲۰۱۷) ابتدا با مصاحبه‌های تخصصی و کدگذاری و تحلیل کیفی مصاحبه‌ها، شاخص‌های مختلف شناسایی می‌شود. سپس از طریق مقوله‌بندی کردن شاخص‌ها، یک ابزار مناسب طراحی می‌شود.

در مجموع طراحی یک پرسشنامه محقق‌ساخته دو فاز دارد:

  • شناسایی شاخص‌ها: از طریق مطالعات کتابخانه‌ای یا مصاحبه
  • دسته‌بندی شاخص‌ها: مقوله‌بندی کردن براساس دیدگاه پژوهشگر یا تحلیل عاملی اکتشافی

پرسش ۱: برای شناسایی شاخص‌ها از ادبیات پژوهش استفاده کنم یا مصاحبه؟ اگر ادبیات پژوهش غنی است از مطالعات کتابخانه‌ای استفاده کنید. اگر موضوع بسیار جدید و تازه است یا بسیار تخصصی و ویژه است از مصاحبه استفاده کنید.

پرسش ۲: ابتدا ابعاد سازه اصلی را شناسایی کنم و بعد برای هر بعد شاخص پیدا کنم یا ابتدا شاخص‌ها را پیدا کنم بعداً آنها را دسته‌بندی کنم؟ اگر موضوع دارای پشتوانه نئوریک و ادبیات پژوهش کافی باشد بهتر است ابتدا ابعاد اصلی را شناسایی کنید. سپس برای هر بعد شاخص‌ها را تعیین کنید. اگر موضوع بسیار جدید است و با کدگذاری شاخص‌های پایه را شناسایی کرده‌اید بهتر است مقوله‌های اصلی را در انتهای کار بدست بیاورید.

اعتبارسنجی پرسشنامه محقق‌ساخته

پس از آنکه ابعاد اصلی و شاخص‌های سنجش آنها (گویه‌ها) احصاء گردید آنها را به اساتید و صاحب‌نظران ارائه کنید. نظر آنها را در مورد درستی ابعاد و گویه‌ها جویا شوید. به این روش روایی صوری گویند و روشی ساده برای سنجش اعتبار پرسشنامه محقق‌ساخته است. همینطور می‌توانید از روایی محتوایی ( CVI یا CVR ) نیز استفاده کنید.

پس از سنجش روایی و حذف و اضافه گویه‌ها، در نهایت ابعاد و گویه‌های موجود را در قالب یک پرسشنامه طیف لیکرت تنظیم کنید. انواع مختلف طیف لیکرت برای این منظور وجود دارد. در نهایت پرسشنامه را بین ۲۰ تا ۳۰ نفر به صورت آزمایشی توزیع کنید. داده‌ها را گردآوری کرده و پایایی آنها را با آلفای کرونباخ بسنجید.

پرسش ۳: برای اعتبارسنجی پرسشنامه‌هایی که با کدگذاری و تحلیل کیفی بدست آمده است از چه راه تخصصی می‌شود استفاده کرد؟ البته استفاده از روایی محتوایی و آلفای کرونباخ نیز برای چنین پرسشنامه‌هایی مصداق دارد اما روش‌های تخصصی دیگری نیز وجود دارد. پیشنهاد می‌شود برای اعتبارسنجی گویه‌های شناسایی شده از ضریب هولستی و برای مقوله‌بندی از کاپای کوهن استفاده کنید. آموزش روایی و پایایی تحقیق کیفی را مطالعه کنید.

نتیجه‌گیری

پرسشنامه محقق‌ساخته ابزاری برای گردآوری داده‌های پژوهش است. این نوع پرسشنامه توسط خود پژوهشگر با استفاده از مطالعات کتابخانه‌ای و مصاحبه‌های تخصصی طراحی می‌شود. از این پرسشنامه معمولاً زمانی استفاده می‌شود که پرسشنامه استاندارد موجود نیست. همچنین ممکن است یک مطالعه بسیار تخصصی و ویژه باشد. مهم‌ترین مزیت این ابزار آن است که کاملاً بومی‌شده است. از سوی دیگر روایی و پایایی آن همواره مورد تردید است.

منبع: حبیبی، آرش؛ کلاهی، بهاره. (۱۴۰۱). مدل‌یابی معادلات ساختاری و تحلیل عاملی. تهران: جهاد دانشگاهی، چاپ دوم.