خلاقیت سازمانی

خلاقیت سازمانی (Organizational creativity) ایجاد یک ایده، روش، فرایند، محصول یا خدمت جدید و ارزشمند توسط افرادی است که در یک شرکت فعالیت میکنند. افزایش خلاقیت در سازمانها میتواند به ارتقای کمیت و کیفیت خدمات، کاهش هزینهها، جلوگیری از اتلاف منابع، کاهش بوروکراسی شود. این عوامل نیز به افزایش کارایی، اثربخشی، بهرهوری و ایجاد انگیزش و رضایت شغلی در کارکنان منجر میگردد.
در این مقاله خلاقیت از دیدگاه سازمانی مورد بررسی قرار میگیرد. از آنجایی که عمده کار و فعالیت انسان در سازمانها انجام میگیرد، عامل ایجاد پرورش خلاقیت یک علم و هنر مدیریتی است. خلاقیت سازمانی یکی از عوامل مهم پیشرفت سازمانهاست. شرکتهایی که در طول دورههای طولانی پیشرفت کردهاند، آنهایی هستند که بیشترین خلاقیت سازمانی و رهبری درست را داشتهاند. سازمانهای خلاق از اعمال دیگر شرکتها تقلید نمیکنند، بلکه آنها ممکن است که از ایدههای نوآورانه دیگران بهعنوان سکوی پرش بهمنظور پیشرفت و بالا آمدن از طریق یک محصول، نرمافزار یا خدماتی منحصربهفرد برای خودشان استفاده کنند.
پرورش خلاقیت و به همراه ان محصول این فرآیند یعنی نو آوری، در نهادهها موجب بالا بردن سطح اثر گذاری و کارآیی کارکنان خصوصا در بخش سازمانهای آموزشی گردیده و طبق فرآیند حل خلاق مسئله در شرایط ایده آل (حقیقت یابی ایده یابی و راه حل یابی) سازمان میتواند با تغییرات وارده به سیستم همسو شده و به هدف بهره وری بیشتر دست یابد. در این مقاله تعاریف، مفاهیم و ابعاد مختلف خلاقیت سازمانی و روابط آن با نوآوری سازمانی مورد بررسی قرار میگیرد.
مفهوم خلاقیت سازمانی
کوششهای اقتصادی انسان همواره معطوف بر آن بوده است که حداکثر نتیجه را از حداقل تلاشها و امکانات بدست آورد. این تمایل را میتوان اشتیاق وصول به بهره وری افزونتر نام نهاد. جمیع اختراعات و ابداعات بشر از ابتدائیترین ابزار کار در اعصار بدوی گرفته تا پیچیده ترین و بغرنج ترین تجهیزات مکانیکی و الکترونیکی زمان حاضر متاثر از این تمایل و اشتیاق میباشد. اما همواره این سوال مطرح است که چرا کشوری پیشرفت کرده در حالی که کشور مشابه از نظر منابع اولیه و امکانات بهره وری دارای شرایط بهتری بوده و عقب مانده است.
چه عامل مهمی در شرایط مشابه باعث پیشرفت و موفقیت (کشور – گروه – فرد) و باعث عقب ماندگی و عملکرد نادرست بعضی دیگر میشود؟ پاسخ به این سوال را باید در ارتباط مستقیم و همبستگی مثبت بین خلاقیت و نوآوری نیروی انسانی و سطح بهره وری سازمانها جستجو نمود. خلاقیت و نوآوری لازمه و پیش درآمد توسعه و پیشرفت و تعالی یک سازمان و جامعه است و آگاهی از متون و روشهای آن ضرورتی اجتناب ناپذیر برای مدیران-کارکنان و پژوهشگران علاقهمند است.
افزایش خلاقیت در سازمانها میتواند به ارتقای کمیت و کیفیت خدمات، کاهش هزینهها، جلوگیری از اتلاف منابع، کاهش بوروکراسی و باتبع افزایش کارآیی و بهرهوری و ایجاد انگیزش و رضایت شغلی در کارکنان منجر گردد. با بهره جویی از متون خلاقیت و نوآوری در سازمانها با توجه به آنکه ستادههای آن بخشی از نهادههای اثر بخش دیگر سازمانها هستند. با پیشرفت روز افزون دانش و فناوری و جریان گسترده اطلاعت امروزه جامعه ما نیازمند پرورش انسانهایی است که بتوانند با مغـــزی خلاق با مشکلات روبرو شده و به حل آنها بپردازند. نیاز به آموزش خلاقیت و خلق افکار نو برای تعالی سازمانی از اهمیت خاصی برخوردار است.
تعریف خلاقیت و مؤلفههای آن
خلاقیت همواره مفهومی اسرار آمیز وسیع و بسیار پیچیده بوده است. شاید بتوان خلاقیت را برترین سطح یادگیری بشر، بالاترین توانمندی تفکر و محصول نهایی ذهن و اندیشه انسان دانست. خلاقیت از دیدگاه روانشناسی یکی از جنبههای اصلی تفکر یا اندیشیدن است. تفکر عبارت است از فرآیند بازآرایی یا تغییر اطلاعات و نهادهای کسب شده موجود در حافظه درازمدت. مفهوم تفکر بر دو نوع همگرا و واگرا تقسیم میشود.
تفکر همگرا عبارتست از فرایند باز آرایی یا دوباره سازی اطلاعات و نمادهای کسب شده موجود در حافظه دراز مدت.
تفکر واگرا عبارتست از فرآیند ترکیب نوآرایی اطلاعات و نمادهای کسب شده موجود در حافظه دراز مدت. خلاقیت یعنی تفکر واگرا
تعریف خلاقیت از دیدگاه سازمانی : خلاقیت یعنی ارائه فکر و طرح نوین برای بهبود ارتقای کمیت یا کیفیت فعالیتهای سازمان (بهبود عملکرد) مثلا افزایش بهره وری یعنی افزایش تولیدات یا خدمات کاهش هزینهها – روشهای بهتر و خدمات جدید چنانچه ملاحظه میشود خلاقیت با بهره وری رابطه مستقیم داشته و موجب بالا رفتن سطح عملکرد در یک سازمان خواهد شد .
تفاوت خلاقیت، نوآوری و تغییر
- خلاقیت بطور عام یعنی توانایی ترکیب اندیشهها به شیوهای منحصر به فرد یا ایجاد ارتباطی غیر معمول بین اندیشه ها
- نوآوری: فرآیند اخذ ایده خلاق و تبدیل آن به محصول خدوات و روشهای جدید عملیات است.
- انتفاع + اختراع + مفهوم = نوآوری
- در معادله نوآوری – مفهوم : اشاره بر ایدهای است که با توجه به چهار چوب مرجعی آن فرد، سازمان یک دانش انباشته شده جدید است.
- اختراع : ایده جدید که به حقیقت رسیده باشد.
- انتفاع : حداکثر استفاده از یک اختراع دلالت دارد.
در مورد نوآوری و تغییر نیز تفاوتهایی وجود دارد. برای مثال تغییر میتواند به بهبود رضایت شغلی یک فرد اطلاق شود در حالی که نوآوری نتیجه و تاثیری بیش از یک فرد را در بر میگیرد و برای دپارتمان ایجاد کننده است. از این رو تمام نوآوریها میتوانند یک تغییر باشند در حالی که تمام تغییرها نوآوری نیستند .
تغییر نتیجه فرآیند خلاقیت و نوآوری فرد است
تغییر سازمانی به عنوان اتخاذ یک فکر یا رفتار جدید بوسیله سازمان مشخص میشود، اما نوآوری سازمان اتخاذ یک ایده یا رفتار است که برای نوع وضعیت سازمان، بازار و محیط کلی سازمان جدید است. اولین سازمانی که این ایده را معرفی میکند به عنوان نو آور در نظریه گرفته میشود وسازمانی که کپی میکند یک تغییر را اتخاذ نموده است.
یک سازمان که مشوق نو آوری است سازمانی است که دیدگاههای ناشناخته به مسائل یا راه حلهای منحصر برای حل مسائل را ارتقاء میدهد. نوآوری فرآیند کسب اندیشه خلاق و تبدیل به محصول و یک روش عملیاتی مفید است .
سه مجموعه از متغییرها وجود دارند که میتوانند نوآوری را ایجاد کنند. آنها به ساختار سازمانی – فرهنگ و توانایی منابع انسانی مربوط میشود .
سازمانهای نوآور تجزیه کردن را تشویق میکنند. آنها هم به موفقیتها و هم به شکستها پاداش میدهند. از اشتباهات تجربه کسب نموده و کار خود را در جهت بهبود عملکرد اصلاح میکنند.
بنابر این سازمانهای نو آور امنیت شغلی در سطح عالی برای کارکنان خود فراهم میآورند و به افراد جرات میدهند که تغییر پذیر باشند. زمانی که اندیشهای جدید تکامل مییابد پیشتازان تغییر فعالانه و با شور و شوق اندیشه انفعالی بخشیده و ان را حمایت نموده و بر مشکلات چیره میشوند و اطمینان میدهند که نوآوری به مرحله اجرا در خواهد آمد.
ویژگیهای خلاقیت و شخصیت خلاق
از وظایف مدیران کشف و شناسایی ذهنهای خلاق در سازمان و حمایت از آن و ایجاد امنیت در رضایت شغلی و انگیزش در این کارکنان در جهت استفاده از افکارشان در سازمان است. برخی ویژگیها برای راهنمایی جهت شناخت این افراد است. ویژگیهای خلاقیت عبارت است از:
- خلاقیت فرآیندی فکری روانی است.
- محصول خلاقیت میتواند به شکل یک اثر، ایده، راهکار یا هر چیز دیگری ظهور کند.
- خلاقیت پدیدهای نو و جدید ارائه میکند.
- محصول خلاقیت علاوه بر تازه بودن دارای ارزش نیز هست.
- خلاقیت یک توانایی عمومی است و در همه افراد کما بیش وجود دارد.
- خلاقیت قابل پرورش است و با محیط اجتماعی ارتباط مستقیم دارد.
ویژگیهای شخصیت خلاق عبارت است از:
استقلال: فرد خلاق عقاید و اندیشه هایش را وابسته به افکار دیگران نمی داند و افکار و کارهای خویش از استقلال بالایی برخوردار است.
ریسکپذیری: فرد خلاق اهل خطر کردن است و ماجراجویی را دوست دارد.
کنجکاوی و علاقه به کارهای پیچیده: از سطح ظاهری یک مسئله فراتر رفته و مو شکافی نموده و در حل مشکلات پیچیده انرژی زیادی صرف میکند.
تحمل ابهام: برای فرد خلاق مواجه شدن با ابهامات یک مبارزه محسوب شده و نوعی لذت بدنبال دارد.
انعطافپذیری: افراد خلاق روشهای متنوعی در برخورد با شرایط مختلف دارند.
شوخ طبعی: فرد خلاق از ظرافت دید و نکته سنجی زیادی برخوردار است.
اعتماد به نفس بالا: نسبت به خود و توانمندیهایش آگاهی دارد و معتقد است که ایدهها و نظراتش ارزشمند هستند.
ابتکار و تخیل قوی و حساسیت: ایدههای او بیشتر با ایدههای دیگران بسیار متفاوت است.
زیبایی دوستی: فرد خلاق به اسانی مجذوب زیبایی میشود و نسبت به آن توجه و دقت زیادی میکند.
تردید: اغلب بسیاری از قوانین رایج جامعه برای او جای سؤال باقی میگذارند.
رابطه خلاقیت و بهرهوری در سازمان و توسعه نیروی انسانی
عوامل متعدد و درهم بافتهای باعث میشوند تا بهره وری یک سازمان افزایش یافته و در سطح دلخواه نیز ثابت باقی بماند. برای نمونه ارزیابی عملکرد سازمانی، انتخاب افراد مناسب و متعهد در تصدی پستهای مدیریت و دورههای آموزشی مفید همه بر بهرهوری سازمانی موثر هستند. خلاقیت سازمانی نیز عامل کلیدی دیگری برای افزایش بهرهوری سازمانی است. همسویی اهداف سازمان و اهداف کارکنان و همخوانی تحلیــل مشاغل و ویژگــــیهای شخصیتی شغــل، ایجاد انگیزش و بالا بردن کیفیت زندگی کاری ایجاد رضایت شغلی و پائین آوردن فشار روانی در سازمان و ایجاد محیط فرهنگی مناسب از دیگر عوامل مؤثر در بهره وری هستند.
با این رویکرد آموزش خلاقیت و نوآوری میتواند در کلیه این عوامل تاثیرات مثبت بگذارد. طبق فرآیند حل خلاق مسئله در شرایط ایده آل شامل مراحل (حقیقت یابی – ایده یابی و راه حل یابی) میتوان انتظار داشت بهرهوری بهبود یاید. این مراحل عبارتند از:
- حقیقت یابی : تشخیص مشکل بنیادی از مشکلات حاشیهای و زائیده مشکلات اصلی
- ایده یابی : ایدههای جدید و انگیزههای نو و مغایر با عادات و انتظارات
- راه حل یابی : انتخاب کم هزینه ترین و سریعترین راه برای رسیدن به هدف
روشهای متعددی برای بهبود خلاقیت وجود دارد. این روشها در مقاله تکنیکهای خلاقیت سازمانی تشریح شده است.
سخن پایانی خلاقیت سازمانی
در این مقاله تاثیر سازمانهای آموزشی را بر بالا رفتن بهره وری کل سازمان بررسی نموده استدلال نمودیم که افزایش بهره وری متخصصان و صاحبنظران و اندیشمندان کشور که سازمانهای اموزشی را تشکیل میدهند بیشترین تاثیر را بر نیروی انسانی فعال در نهادها و سازمانهای دیگر میگذارد. لذا آموزش خلاقیت و پرورش فرآیند خلاق حل مسئله و توجه به نوآوریهای افراد میتواند موجب افزایش کیفیت ستادهای سازمان آموزشی گردد.
به نوبه خود این ستادهها بعنوان نهادهایی خلاق با ورود به بازار کار و سازمانهای سازنده جامعه یک ارتقاء سطح بهره وری سازمانها ذیربط شده و با افزایش بهره وری نیروی انسانی در این سازمانها جامعه به سمت رشد اقتصادی و توسعه یافتگی قدم برداشته و هماهنگ با تغییرات جهانی پیش خواهد رفت. یکی از راههای موفق موجود برای سازمانها در راستای نوآوری و خلاقیت بیشتر، سرمایهگذاری آنها در جهت ارتقای توانایی کارکنانشان در راستای خلاق تر شدن میباشد .سازمانی که صرفاً با تکیه بر طرحها و نقشههای رفتارهای معین و ثابت کار میکند، یک نظام اجتماعی بسیار آسیبپذیر است.
امروزه کار بیشتر مبتنی بر دانش و کمتر سخت گیرانه شده است. در این زمینه، کارکنان میتوانند از طریق توانایی در خلق ایدههای جدید و استفاده از این ایدهها به عنوان بلوکهای ساختمانی برای ایجاد محصولات، خدمات و فرآیندهای کاری جدیدتر و بهتر، به ارتقای عملکرد شرکت کمک نمایند. بسیاری از متخصصین و افراد آکادمیک این دیدگاه را تأیید میکنند که ابتکارات و نوآوریهای فردی در رسیدن به موفقیتهای سازمانی بسیار مؤثر است.
منبع: خلاقیت سازمانی نوشته لیلی نداف نشر الکترونیک پارس مدیر
ادبیات پژوهش خلاقیت و نوآوری سازمانی
فصل دو شامل ادبیات پژوهش و مبانی نظری خلاقیت و نوآوری سازمانی با فهرست منابع فارسی و لاتین

نگارنده: پشتیبانی پارسمدیر | تئوری سازمان و مدیریت | 30 دی 91