گردشگری علمی
گردشگری علمی (Scientific tourism) سفر هدفمند گردشگران برای یادگیری، پژوهش و تبادل دانش در بستر رویدادها و مراکز علمی است. این شیوه از توریسم در مدیریت گردشگری امروز از جایگاهی ویژه برخوردار است و سهم خود در سبد اقتصادی توریسم دارد.
در عصر دانش‌بنیان و جهانی‌شدن علم، سفرهایی که با هدف یادگیری، پژوهش و بازدید علمی انجام می‌شوند، اهمیتی فزاینده یافته‌اند. گردشگری علمی نوعی از گردشگری تخصصی است که در آن سفر به‌منظور یادگیری، تبادل دانش، مشارکت در فعالیت‌های پژوهشی و بازدید از مراکز علمی انجام می‌شود.
این شکل از توریسم نه‌تنها ظرفیت‌های دانشی و فناورانه کشورها را معرفی می‌کند، بلکه در توسعه دیپلماسی علمی، ارتقای سطح دانش عمومی و افزایش همکاری‌های پژوهشی بین‌المللی نیز نقش دارد. مقاله حاضر به تعریف، مبانی نظری، ابعاد، اهمیت و تهدیدهای این نوع گردشگری می‌پردازد.
تعریف گردشگری علمی
گردشگری علمی به سفرهایی اطلاق می‌شود که هدف اصلی آن‌ها کسب دانش، آموزش، مشارکت پژوهشی یا بازدید از مراکز علمی و فناورانه است. این شیوه دیگر محدود به کنفرانس‌های رسمی نیست، بلکه به ابزاری راهبردی برای توسعه پایدار، دیپلماسی فرهنگی و شکوفایی ظرفیت‌های انسانی بدل شده است. در این نوشتار، با بررسی ابعاد گوناگون توریسم دانشی، نقش آن در تقویت زیرساخت‌های دانشی کشورها واکاوی می‌شود.
نخستین نشانه‌های توریسم دانشی را می‌توان در سفرهای پژوهشی کاشفان، باستان‌شناسان و زیست‌شناسان در قرون ۱۸ و ۱۹ میلادی مشاهده کرد. در قرن بیستم، با گسترش نهادهای دانشگاهی و برگزاری همایش‌های علمی، این نوع توریسم شکل سازمان‌یافته‌تری به خود گرفت. امروزه با توسعه فناوری و ارتباطات، گردشگری علمی به یکی از زیرشاخه‌های راهبردی گردشگری تخصصی تبدیل شده است.
گردشگری علمی در پیوند با نظریه یادگیری تجربی (Kolb, 1984)، الگوی دیپلماسی علمی (Flink & Schreiterer, 2010)، و نظریه سرمایه فرهنگی بوردیو قابل تبیین است. بر پایه این چارچوب‌ها، دانش، تجربه و تعامل اجتماعی سه مؤلفه کلیدی این نوع گردشگری هستند.
ابعاد و عوامل مؤثر بر گردشگری علمی
گردشگری علمی را می‌توان در چند بُعد تحلیل کرد:
- آموزشی: شرکت در دوره‌ها، کارگاه‌ها، و سفرهای میدانی دانشگاهی
- پژوهشی: بازدید از مراکز تحقیقاتی، آزمایشگاه‌ها و پروژه‌های علمی
- رویدادی: حضور در همایش‌ها، نمایشگاه‌های علمی، و جشنواره‌های فناوری
- ارتباطی: تعامل با پژوهشگران و توسعه همکاری‌های علمی
- اقتصادی: تأثیر بر اقتصاد گردشگری از مسیر جذب متخصصان و محققان
عوامل مؤثر بر توسعه این نوع توریسم عبارت‌اند از:
- زیرساخت‌های علمی (دانشگاه‌ها، مراکز فناوری)
- سطح بین‌المللی‌سازی آموزش عالی
- نظام ویزا و تعاملات دیپلماتیک
- سطح توسعه زبان و ارتباطات علمی
اهمیت و ضرورت توریسم دانشی
گردشگری علمی از منظر توسعه سرمایه انسانی، تبادل دانش و گسترش مرزهای علم، جایگاه ویژه‌ای در میان انواع گردشگری تخصصی دارد. این نوع گردشگری به‌واسطه فراهم آوردن بستر تعامل میان پژوهشگران، دانشگاهیان و فناوران، می‌تواند فرآیند یادگیری و تولید دانش را تسریع کند و فرصت‌هایی برای شکل‌گیری همکاری‌های بین‌المللی، انتقال فناوری، و نهادینه‌سازی دانش جهانی در سطح ملی فراهم آورد.
از سوی دیگر، معرفی توانمندی‌های علمی کشورها به بازدیدکنندگان خارجی، نقش مؤثری در ارتقای دیپلماسی علمی و تصویرسازی مثبت از ظرفیت‌های دانشی ایفا می‌کند. توریسم دانشی از چند منظر حائز اهمیت است:
- افزایش سرمایه دانشی کشور با جذب تجربه و دانش از دیگر کشورها
- افزایش تعاملات بین‌المللی در قالب دیپلماسی علمی
- بهبود تصویر دانشی کشور در عرصه جهانی
- افزایش انگیزه یادگیری در میان دانشجویان و پژوهشگران
این نوع گردشگری، به‌ویژه در کشورهای درحال‌توسعه، ابزار مکملی برای دسترسی به فناوری و توسعه پایدار محسوب می‌شود.
فرصت‌ها و تهدیدهای گردشگری علمی
این نوع گردشگری از منظر راهبردی نیز ضرورت دارد، چراکه در جهان معاصر، رقابت کشورها بر پایه «دانش و نوآوری» شکل می‌گیرد و بدون تعامل علمی فراملی، رشد علمی پایدار ممکن نیست. فرصت‌های موجود عباتند از:
- جذب سرمایه علمی و پژوهشی از خارج
- گسترش بازارهای آموزشی و دانشگاهی
- تقویت برند علمی کشور
- تقویت همکاری‌های بین‌رشته‌ای و بین‌المللی
در شرایطی که بسیاری از کشورها با پدیده‌هایی چون فرار مغزها، گسست علمی و محدودیت در دسترسی به منابع نوین دانش مواجه‌اند، گردشگری علمی می‌تواند به‌عنوان راهکاری مکمل برای ارتقای نظام آموزش عالی، جذب ظرفیت‌های جهانی، و ارتقای انگیزه نسل جوان عمل کند. در ایران نیز، این شکل از گردشگری می‌تواند حلقه واسطی برای تقویت بنیه علمی داخلی و معرفی دستاوردهای علمی کشور به جهان باشد.
- خروج نخبگان و فرار مغزها در صورت نبود سیاست‌گذاری هوشمندانه
- هزینه‌بر بودن و نابرابری در دسترسی به این نوع سفرها
- تأثیرپذیری از تحریم‌ها و محدودیت‌های دیپلماتیک
- گمنامی مقاصد علمی داخلی در سطح جهانی
سخن پایانی
توریسم دانشی، پلی است میان آموزش، پژوهش و تجربه زیسته. کشورهایی که بتوانند ظرفیت‌های علمی خود را در قالب بسته‌های گردشگری تخصصی عرضه کنند، نه‌تنها از منافع اقتصادی بهره‌مند خواهند شد، بلکه سهم بیشتری در تولید و تبادل جهانی دانش خواهند داشت. ایران با پیشینه علمی غنی، دانشگاه‌های معتبر و نیروی انسانی مستعد، ظرفیت بالایی برای توسعه این نوع گردشگری دارد؛ مشروط به آن‌که با سیاست‌گذاری هدفمند، ارتباطات بین‌المللی علمی و زیرساخت‌های لازم همراه شود.
منبع: حسین‌پور، کبری. مدیریت گردشگری. تهران: پارس‌مدیر.
