پروتکل مصاحبه فرمی شامل دستورالعمل‌هایی برای فرایند مصاحبه، پرسش‌هایی که باید پرسیده شود و فضایی برای یادداشت برداری پاسخ‌های مصاحبه‌شونده است. این فرم است توسط پژوهشگر یا گروه پژوهشی طراحی می‌شود. در مقاله حاضر آموزش تهیه یک پروتکل مناسب برای انواع مصاحبه و گردآوری داده‌ها در پژوهش کیفی ارائه شده است.
پروتکل مصاحبه چیست؟
پروتکل مصاحبه فرمی ساختارمند و راهبردی است که برای هدایت مصاحبه در پژوهش‌های کیفی طراحی می‌شود. این فرم شامل دستورالعمل‌ها، پرسش‌های اصلی، مواردی برای یادداشت‌برداری و گاهی جدول‌بندی‌هایی برای ثبت پاسخ‌ها است. هدف از تدوین پروتکل، ایجاد انسجام در مصاحبه‌ها، افزایش دقت در گردآوری داده‌ها و تضمین پوشش کامل اهداف تحقیق است.
این راهنمای مصاحبه باعث حصول اطمینان از رعایت خطوط اساسی پژوهش با مصاحبه‌شونده می‌شود. راهنما به عنوان فهرست بررسی در مصاحبه بکار می‌رود تا از پوشش همه موضوعات مرتبط اطمینان حاصل شود. راهنما به مصاحبه‌کننده این امکان را می‌دهد تا بهترین استفاده را از زمان محدود در دسترس در موقعیت مصاحبه ببرد.
نوشتن پروتکل مصاحبه ابزاری است که به مصاحبه کننده کمک می‌کند تا مهم‌ترین اطلاعاتی که تلاش می‌کند بدست آورد را مشخص کند. این ابزار سبب می‌شود تا پژوهشگر در صول مصاحبه نکات کلیدی را فراموش نکند. همچنین به مصاحبه‌کننده یادآوری می‌کند تا نکات مهم اطلاعات مانند بیان هدف مصاحبه، آنچه برای گردآوری داده‌ها انجام خواهد گرفت و نگرانی مربوط به محرمانه بودن را برای مصاحبه‌شونده بازگو کند.
اجزای اصلی پروتکل مصاحبه
یک پروتکل استاندارد معمولاً شامل بخش‌های زیر است:
- عنوان تحقیق و اطلاعات پژوهشگر
- دستورالعمل کوتاه برای مصاحبه‌گر
- اطلاعات پایه‌ای مشارکت‌کننده (سن، جنس، سابقه،…)
- پرسش‌های اصلی و فرعی
- فضای خالی برای یادداشت‌های حین مصاحبه
- یادآوری برای ثبت نکات پایانی مصاحبه
این اجزا باعث می‌شوند که فرآیند مصاحبه نظام‌مند، قابل کنترل و قابل تکرار باشد. تدوین پروتکل مصاحبه شامل مراحل زیر است:
- مشخص‌کردن اهداف و سؤال‌های پژوهش
- طراحی ساختار کلی فرم و تعیین اجزای مورد نیاز
- تدوین پرسش‌های باز و مرتبط با اهداف پژوهش
- افزودن دستورالعمل‌های اجرایی و اخلاقی برای مصاحبه‌گر
- پیش‌آزمایی و بازبینی فرم پیش از اجرای اصلی
تهیه یک فرم ساده، روشن و کاربردی اهمیت زیادی دارد تا پژوهشگر بتواند با تمرکز بالا، داده‌های مفید گردآوری کند.
انواع پروتکل مصاحبه بر اساس ساختار
پروتکل‌ها را می‌توان به سه دسته تقسیم کرد:
- ساختاریافته (Structured): با پرسش‌های ثابت و پاسخ‌های بسته
- نیمه‌ساختاریافته (Semi-structured): ترکیب پرسش‌های مشخص و فضای گفت‌وگوی آزاد
- باز (Unstructured): با حداقل پرسش از پیش تعیین‌شده، متکی بر جریان طبیعی مکالمه
انتخاب نوع پروتکل باید بر اساس هدف پژوهش، ماهیت موضوع و سطح آمادگی مشارکت‌کنندگان انجام گیرد.
تکنیک دیگری که توسط وولکات تعریف شده، تکنیک اطلاعات کلیدی است. در اینجا محقق با شخصی که به نظر می‌رسد اطلاعات مفصلی در مورد روابط و رویدادهای گذشته و حال دارد، خوش بیان و قابل دسترسی است، مصاحبه می‌کند. این افراد می‌توانند اطلاعاتی را فراهم کنند که دیگران معمولا نادیده می‌گیرند و یا اطلاعاتی که بینش‌های با ارزشی را فراهم می‌کنند. از اطلاعات حاصل، برای تأیید داده‌های حاصل از روش مشاهده ویا روش تحلیل اسناد، استفاده می‌شود.
تفاوت پروتکل مصاحبه با راهنمای مصاحبه و پرسشنامه
پروتکل مصاحبه: شامل ساختار کلی مصاحبه، پرسش‌ها و دستورالعمل‌ها
راهنمای مصاحبه: صرفاً لیستی از پرسش‌های پیشنهادی
پرسشنامه: ابزاری ساختاریافته برای گردآوری داده‌های کمی
پروتکل مصاحبه، ابزار جامعی است که هم ساختار را فراهم می‌کند و هم هدایت‌گر مصاحبه‌گر در اجرا است.
داشتن یک پروتکل استاندارد باعث می‌شود مصاحبه‌ها هم‌راستا، قابل مقایسه و تحلیل‌پذیر باشند. همچنین به کاهش سوگیری، رعایت اصول اخلاقی و بهبود کیفیت داده‌ها کمک می‌کند. برای پژوهشگر کیفی، پروتکل نه‌تنها یک ابزار فنی، بلکه بخشی از طراحی روش‌شناختی تحقیق محسوب می‌شود.
نمونه پروتکل مصاحبه
پروتکل مصاحبه پژوهشی مورد استفاده در انجام تحقیق کیفی و پایان‌نامه دکتری به شیوه‌ای استاندارد قابل تدوین است. مصاحبه‌های ساختاری جهت به دست آوردن اطلاعاتی که بعدأ می‌توانند مقایسه شوند. بهتر است این روش در پایان مطالعه و نیز جهت آزمون فرضیه خاصی که محقق در ذهن دارد، مورد استفاده قرار گیرند.
مصاحبه‌های غیر رسمی شبیه مکالمه عادی است که در آن علایق محقق و آزمودنی دنبال می‌شود. این نوع مصاحبه متداول ترین نوع در تحقیق کیفی است و هدف آن رسیدن به این است که مردم چگونه فکر می‌کنند و آن را با افکار دیگران مقایسه کند. انجام این نوع مصاحبه بسیار دشوار است، زیرا موضوعات اخلاقی مطرح می‌شود و محقق اغلب باید تصمیم‌گیری‌های حساسی را انجام دهد. برای کسب اطلاعات دقیق باید یک جو اعتماد، همکاری و احترام متقابل را ایجاد کرد.
نمونه پروتکل مصاحبه
مصاحبه‌های گذشته نگرانه، نوعی مصاحبه است که در آن محقق از مخاطب می‌خواهد یک اتفاق گذشته را به یاد آورد و بیان کند. اما این روش نمی تواند داده‌های معتبری فراهم سازد. انواع سوالاتی که باید در مصاحبه مطرح شوند، به هنگام مصاحبه و همراه با رفتار محقق در زیر ارائه شده است.
نکات کلیدی در طراحی و استفاده از پروتکل مصاحبه
نکات زیر باعث می‌شوند مصاحبه به‌طور حرفه‌ای و هدفمند اجرا شود.
- تدوین پرسش‌های روشن، بدون سوگیری و قابل فهم
- رعایت ترتیب منطقی در چینش سؤالات
- پیش‌بینی فضا برای یادداشت‌های پژوهشگر
- درنظر گرفتن زمان‌بندی تقریبی برای هر بخش
- تهیه نسخه‌ای قابل ویرایش برای تطبیق با تغییرات میدانی
پیشنهاد می‌شود پژوهشگران به‌عنوان الگو، از فرم‌های آماده استفاده کنند و سپس آن را متناسب با پژوهش خود بومی‌سازی نمایند. سایت پارس‌مدیر یک نمونه پروتکل استاندارد و قابل دانلود ارائه کرده است که می‌تواند به عنوان راهنما مورد استفاده قرار گیرد.
سخن پایانی
در پژوهش‌های کیفی و پایان‌نامه‌های دکتری، مصاحبه یکی از ابزارهای اصلی گردآوری داده است که نقش مهمی در کشف معنا و دریافت درونیات مشارکت‌کنندگان دارد. چه در روش کیفی و چه در پژوهش‌های آمیخته، مصاحبه به پژوهشگر امکان می‌دهد به آن بخش از واقعیت که از طریق مشاهده قابل دستیابی نیست، دست پیدا کند. همان‌طور که پاتون تأکید می‌کند، احساسات، افکار، مقاصد و برداشت‌های ذهنی افراد تنها از راه گفت‌وگو و طرح پرسش قابل فهم است. از این‌رو، مصاحبه در فرآیند تولید دانش کیفی جایگاهی بی‌بدیل دارد و پژوهشگر باید با آگاهی، مهارت و حساسیت لازم از آن بهره گیرد.
دانلود مقاله آموزش تدوین پروتکل مصاحبه
Patton, M. Q. (1990). Qualitative Research and Evaluation Methods. Newbury Park, CA: Sage.
نگارنده: پشتیبانی پارس‌مدیر | 
