انواع مصاحبه در تحقیق کیفی شامل مصاحبه‌های ساختارمند، نیمه‌ساختاریافته و بدون ساختار به عنوان ابزار اصلی گردآوری داده‌ها می‌باشد. مصاحبه برای گردآوری داده‌ها در پژوهش کیفی به صورت حضوری یاغیر حضوری از افراد یا گروهی ار آنان استفاده میشود. در این نوشتار انواع مصاحبه در پژوهش کیفی مفهوم‌سازی و تشریح خواهد شد.
تعریف مصاحبه در پژوهش کیفی
مصاحبه شیوه‌ای برای گردآوری داده‌ها است که هدف آن گردآوری توصیف‌هایی پیرامون جهان واقعی زندگی مصاحبه‌شونده با توجه به تفسیر معنای توصیفی پدیده است. هدف اصلی این روش نگاه به موضوع پژوهش از منظر مصاحبه‌شونده و درک چرایی و چگونگی پدیده است. کانون مصاحبه مانند روش‌های قوم‌شناسی گاه بسیار گسترده است. گاهی نیز بسیار جزئی و ریزبنانه و در یک مورد بسیار خاص باید به مصاحبه با افراد ذی‌صلاح پرداخت.
مصاحبه یکی از ابزارهای گردآوری اطلاعات است که در آن به صورت حضوری یاغیر حضوری از افراد یا گروهی ار آنان پرسش میشود. این ابزار امکان برقراری تماس مستقیم با مصاحبه شونده را فراهم می‌سازد و با کمک آن می‌توان به ارزیابی عمیق‌تر ادراک‌ها، نگرش‌ها، علائق و آرزوهای آزمودنی‌ها پرداخت.
همچنین این ابزار امکان بررسی موضوع‌های پیچیده، پی‌گیری پاسخ‌ها یا پیدا کردن علل آن و اطمینان یافتن از درک سؤال از سوی آزمودنی را فراهم می‌آورد. در جریان مصاحبه بسیاری از حالت‌ها و عکس‌المعل‌های آزمودنی فاش شده و می‌توان به مقاومت مصاحبه شونده در برابر برخی سؤال‌ها پی‌برد.
انواع مصاحبه در یک تحقیق کیفی
مصاحبه به چند دسته اصلی تقسیم میشود:
- مصاحبه بدون ساختار
- مصاحبه نیمه ساختار یافته
- مصاحبه ساختار یافته
- مصاحبه ژرف (عمیق)
تحلیل کیفی مصاحبه‌های دکتری مدیریت توسط پارس مدیر پذیرفته میشود.
انواع روش‌های مصاحبه به عنوان یک ابزار گردآوری داده‌ها، نقاط قوت و ضعف زیادی دارند. روشی که برای مصاحبه انتخاب میشود با راهبردها، اهداف، و سوال‌های پژوهش تناسب دارد. به علاوه روش مصاحبه‌ای که انتخاب میشود، روی جنبه‌های علمی مصاحبه و نحوه مدیریت فرایند مصاحبه، تاثیر می‌گذارد. در هر حال انواع مصاحبه از عمق‌های متفاوتی برخوردارند و غنای اطلاعاتی حاصل از آنها نیز متفاوت است.
مصاحبه بدون ساختار
در این نوع مصاحبه پرسشهای مصاحبه از قبل طراحی نشده‌اند ولی مرتبط با هدف و یا سوال کلی پژوهش هستند. در این روش هیچ مقوله از پیش تعیین شده‌ای برای طبقه بندی پاسخ‌ها وجود ندارد. اغلب مصاحبه‌ها ساختار نیافته هستند، اما با مجموعه‌ای از سوالات جهت داده می‌شوند.
این نوع مصاحبه را بی‌ساختار می‌نامند. یعنی مصاحبه شونده در آن آزاد است درباره هر آنچه به نظرش با اهمیت می‌نماید صحبت کند و معمولا دخالت و نفوذ اندکی از سوی پژوهشگر در جریان مصاحبه اعمال میشود.
این نوع مصاحبه فقط می‌تواند در مورد تحقیقات کیفی مورد استفاده واقع شود. مصاحبه بدون ساختار برای جستجوی تفاسیر و معانی وقایع و موقعیت‌ها و اهمیت فرهنگی و نمادی آنها از دیدگاه مردم به کار برده میشود. از مصاحبه بدون ساختار به طور گسترده در پژوهش‌های اجتماعی و حوزه‌های دیگر استفاده میشود زیرا گنجایش تولید داده‌های غنی و ارزشمند را دارد.
مصاحبه نیم‌ساختاریافته
مصاحبه نیمه ساختار یافته یکی از معمول ترین انواع مصاحبه است که در تحقیقات کیفی اجتماعی مورد استفاده واقع میشود. این مصاحبه بین دو حد نهایی ساختاریافته و بدون ساختار قرار می‌گیرد. پروتکل مصاحبه شامل سوالاتی از پیش تعیین شد است و البته پژوهشگر می‌تواند در خلال مطالعه نیز سوالات جدیدی مطرح کند. این ویژگی‌های سبب شده است که گاهی به اشتباه به آن مصاحبه عمیق هم گفته شود. در مصاحبه عمیف از تمام پاسخگوها سوال‌های مشابهی پرسیده میشود. اما پاسخ‌دهندگان آزادند که پاسخ خود را به هر طریقی که مایلند ارائه دهند. در این مورد مسئولیت رمز گردانی پاسخ‌ها و طبقه بندی آنها بر عهده پژوهشگر است.
مصاحبه نیمه ساختار یافته
در کتاب روش‌های تحقیق و چگونگی ارزیابی آن در علوم انسانی، به این نوع مصاحبه مصاحبه منظم گفته شده است. در این روش، مصاحبه‌گر از پیش سوال‌ها و پاسخهای مورد نظر را تهیه و تنظیم می‌کند. این پرسش‌ها و گزینه‌های پاسخ در زمان مصاحبه، را در اختیار مصاحبه شوندگان و آزمودنی‌ها قرار می‌دهد.
مصاحبه ساختارمند
مصاحبه ساختارمند بسیار مشابه پرسشنامه است. در این نوع مصاحبه ها، سوال‌ها از قبل طرح‌ریزی شده اند. نخست پژوهشگر از یک پرسشنامه رسمی استفاده می‌کند. در آن همه سوال هایی که قرار است پرسیده شود فهرست‌بندی شده اند. مصاحبه کننده پرسش‌هایی می‌پرسد و پاسخنامه را بر مبنای پاسخهای مصاحبه‌شونده علامت می‌زند. مصاحبه ساختار یافته یک تعامل بین مصاحبه‌گر و مصاحبه شونده را در بر می‌گیرد.
از مصاحبه‌های ساختارمند بیشتر در تحقیقات کمی استفاده میشود. مصاحبه ساختارمند انعطاف‌پذیری و تغییرپذیری بسیار اندک و استانداردسازی بسیار زیادی دارد. در این نوع مصاحبه، پژوهشگر می‌کوشد که نقشی خنثی ایفا کند. پژوهشگر بیشتر روی پاسخهای منطقی، تا پاسخهای هیجانی تاکید کند. این نوع مصاحبه‌ها برای حذف نقش پژوهشگر و ایجاد عینیت در موقعیت مطالعه طراحی میشود.
به عنوان یک پژوهشگر کیفی باید بپذیرید که هیچ واقعیت عینی و منفردی وجود ندارد. این شما هستید که داده هایی را گردآوری، دریافت و پردازش می‌کنید. در این روش پرسش‌ها از پیش تهیه شده اند و در یک نظم منطقی مطرح می‌شوند. هر مصاحبه‌گری همان نظم را در سوال‌ها رعایت می‌کند. گاهی اوقات که پژوهشگر احساس می‌کند که به کاوش و جستجوی بیشتری نیاز دارد، می‌تواند سوال‌های تکمیلی را مطرح کند. این نوع مصاحبه بیشتر برای پژوهش‌های زمینه یابی تا پژوهش‌های کیفی مناسب است.
انواع مصاحبه از دیدگاه پاتن
پاتن مصاحبه را به سه گروه دسته‌بندی کرده است که عبارتند از:
- مصاحبه مبتنی بر گفتگوی غیررسمی
- مصاحبه کلی با عمومی
- مصاحبه استاندارد شده و آزاد
اصولا در مصاحبه جامع یا آزاد، پژوهشگر برای کشف مقصود مورد پژوهش در پی چند موضوع اصلی برمی‌آید. ضمن آنکه به چارچوب و ساختار عقاید پاسخ‌دهنده احترام می‌گذارد. در نهایت پژوهشگران با گردآوری و تحلیل اسناد و مدارکی که مربوط به رویدادهای روزمره است می‌کوشند تا مشاهده، مصاحبه و مشاهده مشارکتی را تکمیل کنند.
پاتن در زمینه مصاحبه عمیق (ژرف) بویژه در پدیدارشناسی بیان می‌کند رفتار افراد هنگامی معنادار و قابل درک میشود که در زمینه زندگی آنها و زندگی افرادی قرار داده شود که در کنار آنها هستند. بدون زمینه، احتمال کمی برای اکتشاف معنای یک تجربه وجود دارد. برگزاری تنها یک جسله با مصاحبه‌شونده‌ای که پژوهشگر تاکنون او را ندیده است، به برداشتی بسیار سطحی ختم خواهد شد. بهتر است سه مصاحبه با هر مشارکت‌کننده در پژوهش کیفی صورت گیرد تا به ژرفنای تجربه افراد دست یازدیده شود.
مصاحبه نخست بستر و زمینه تجربه مشارکت‌کنندگان را فراهم می‌سازد. مصاحبه شماره دو این فرصت را ایجاد می‌کند تا مصاحبه‌شونده جزئیات تجربه خود را در زمینه پدیده مورد بررسی بازنمایی کند. در نهایت مصاحبه شماره سه، مشارکت‌کننده را تشویق می‌کند تا معنایی که تجربه‌شان برای آنها دارد را بازگو نمایند.
شرایط انجام مصاحبه
برای آنکه مصاحبه دارای کارایی بوده و در رسیدن به‌های پژوهش به پژوهشگر یازی کند باید به نکات زیر توجه شود:
- ایجاد جو دوستانه
- توجه و علاقه مصاحبه‌گر
- نظم در ارائه پرسش‌ها
- نشان ندادن عکس‌العمل به پاسخهای آزمودنی
- مطرح کردن پرسش‌ها به شیوه مشابه در طول مصاحبه
نخستین هدف مصاحبه‌کننده باید آن باشد که پاسخ‌دهنده را در شرایط مطلوبی قرار دهد. با ایجاد جوی توام با اعتماد و اطمینان است که پاسخهای مصاحبه‌شونده به واقعیت نزدیک‌تر خواهد بود. برای طرح پرسش‌ها باید از واژگان مشابه و جمله‌بندی یکسان برای تمام آزمودنی‌ها استفاده کرد. در غیر این‌صورت ممکن است تفاوت‌هایی در پاسخ آزمودنی‌ها ایجاد شود.
پروتکل انواع مصاحبه
پروتکل مصاحبه فرمی راهبردی است که شامل پرسشهای اصلی مصاحبه، دستورالعمل‌های اجرا و فضای لازم برای یادداشت‌های حین و پس از مصاحبه می‌باشد. این فرم توسط پژوهشگر یا تیم پژوهشی تهیه میشود و هدف آن هدایت ساختاریافته فرآیند مصاحبه است.
اگرچه استاندارد جهانی واحدی برای این فرم وجود ندارد، اما الگوهای مؤثری تدوین شده‌اند. یک نمونه کاربردی از سوی پارس‌مدیر در دسترس است که می‌توانید از لینک زیر دریافت کنید. نکته مهم آن است که سوالات مصاحبه از پیش اندیشیده شده و تعیین شده‌است.
پروتکل مصاحبه پژوهشی مورد استفاده در انجام تحقیق کیفی و پایان‌نامه دکتری به شیوه‌ای استاندارد قابل تدوین است. مصاحبه‌های ساختاری جهت به دست آوردن اطلاعاتی که بعدأ می‌توانند مقایسه شوند. بهتر است این روش در پایان مطالعه و نیز جهت آزمون فرضیه خاصی که محقق در ذهن دارد، مورد استفاده قرار گیرند.
سخن پایانی
در جمع‌بندی می‌توان گفت مصاحبه در پژوهش کیفی نه‌تنها ابزاری برای گردآوری داده، بلکه بستری برای تعامل انسانی، کشف معنا و تفسیر تجربیات زیسته است. گستره وسیع انواع مصاحبه، از ساختاریافته تا کاملاً باز و انعطاف‌پذیر، بیانگر توانایی آن در پاسخ‌گویی به اهداف گوناگون پژوهش‌های کیفی است. ماهیت کنترل‌شده اما انسانیِ مصاحبه، پژوهشگر را ملزم می‌کند تا علاوه بر مهارت فنی، به مبانی فلسفی، اخلاقی و زمینه‌ای این روش نیز آگاه باشد. طراحی هدفمند پرسش‌ها، درک بافت فرهنگی مشارکت‌کنندگان و تسلط بر فنون مصاحبه‌گری، سه ضلع کلیدی موفقیت در این فرآیند محسوب میشود. به همین دلیل، مصاحبه در پژوهش کیفی صرفاً یک ابزار نیست، بلکه یک فرآیند تعاملی پیچیده است که به پژوهشگر امکان می‌دهد عمیق‌ترین لایه‌های تجربه انسانی را کشف و تحلیل کند.
فهرست منابع
حبیبی، آرش. روش پژوهش پیشرفته. تهران: پارس‌مدیر.
بودلایی، حسن. (۱۳۹۵). روش تحقیق پدیدارشناسی. تهران: جامعه‌شناسان.
سرمد، زهره؛ بازرگان، عباس؛ حجازی، الهه. (۱۳۹۴). روش‌های تحقیق در علوم رفتاری. تهران: انتشارات آگاه.
دانایی‌فرد، حسن؛ الوانی، مهدی؛ آذر، عادل. (۱۳۹۳). روش شناسی پژوهش کیفی در مدیریت: رویکردی جامع. تهران: صفار.
Patton, M. Q. (2014). Qualitative research & evaluation methods: Integrating theory and practice. Sage publications.
نگارنده: پشتیبانی پارس‌مدیر | 
