ابزارهای گردآوری اطلاعات (Data Collection Tools) در روش پژوهش داده‌های لازم را برای آزمون فرضیه‌ها و پاسخ به پرسش‌ها فراهم می‌کنند. بسته به هدف، شرایط و شیوه تحلیل باید ابزار مناسبی را انتخاب کرد. در این نوشتار کوشش بر آن است تا انواع روش‌ها و ابزارهای لازم برای جمع‌آوری داده‌ها معرفی شود.
آشنایی با ابزارهای گردآوری اطلاعات
ابزارهای گردآوری اطلاعات، شیوه‌ها یا وسایلی هستند که برای ثبت، مستندسازی و جمع‌آوری داده‌ها در تحقیقات علمی به‌کار می‌روند. این ابزارها نقش مهمی در اعتبار و دقت نتایج تحقیق دارند، زیرا کیفیت داده‌های گردآوری‌شده به طور مستقیم به نوع و نحوه استفاده از این ابزارها وابسته است.
گردآوری اطلاعات یکی از اصلی ترین بخش‌های هر کار پژوهشی را تشکیل می‌دهد. چنانچه این کار به شکل منظم وصحیح صورت پذیرد کار تجزیه و تحلیل و نتیجه‌گیری از داده‌ها با سرعت و دقت خوبی انجام خواهد شد. روش‌های گردآوری اطلاعات پژوهش به دو دسته تقسیم می‌شود:
- روش‌های کتابخانه‌ای
- روش‌های میدانی
پیرامون گردآوری اطلاعات مربوط به پیشینه پژوهش و مبانی نظری از روش‌های کتابخانه‌ای و جهت جمع‌آوری اطلاعات برای تایید یا رد فرضیه‌های پژوهش از روش میدانی استفاده می‌شود. روش‌های میدانی نیز شامل ابزارهایی مانند مشاهده، مصاحبه و پرسشنامه است.
انواع ابزارهای گردآوری اطلاعات و داده‌ها
برای گردآوری اطلاعات در کارهای پژوهشی چهار روش عمده را مورد استفاده قرار می‌دهند:
- مطالعه
- مشاهده
- مصاحبه
- پرسشنامه
با مطالعه این بخش می‌توانید روش منتخب برای جمع آوری داده‌ها در تحقیق خود را تشخیص دهید. با انتخاب شیوه مناسب از سوگیری در تحقیق خود پیشگیری کنید. پیش از گردآوری داده‌ها باید طرح مشخص برای این کار در نظر گرفت. پاسخ به سوالات زیر می‌تواند راهگشا باشد. داده‌ها چگونه توصیف و تفسیر می‌شوند؟ چه مقدار هزینه برای گردآوری داده‌ها و تفسیر آنها لازم است ؟ داده‌ها چگونه گزارش می‌شوند؟
مشاهده، مصاحبه، پرسشنامه و مطالعه (روش‌های گردآوری داده‌ها و اطلاعات)
در یک تحقیق علمی، انتخاب ابزار مناسب گردآوری اطلاعات بر اساس هدف، نوع داده، جامعه آماری و روش تحقیق صورت می‌گیرد. از رایج‌ترین ابزارهای گردآوری اطلاعات می‌توان به پرسشنامه، مصاحبه، مشاهده، آزمون، چک‌لیست و اسناد و مدارک اشاره کرد.
هر یک از این ابزارها ویژگی‌ها، مزایا و محدودیت‌های خاص خود را دارند. مثلاً پرسشنامه برای جمع‌آوری اطلاعات از حجم زیادی از افراد به‌کار می‌رود و قابلیت تحلیل آماری بالایی دارد، در حالی که مصاحبه اطلاعات کیفی و عمیق‌تری ارائه می‌دهد. مشاهده نیز رفتار واقعی افراد را در موقعیت‌های طبیعی ثبت می‌کند. نظر به اهمیت موضوع در این نوشتار، ابزارهای گردآوری اطلاعات مفهوم‌سازی و تعریف خواهد شد.
مطالعات کتابخانه‌ای
تحقیق کتابخانه‌ای (Library research) شامل فرایندی منظم و گام به گام است که برای گردآوری اطلاعات جهت نگارش یک مقاله یا ارائه یک سمینار مورد استفاده قرار می‌گیرد. در برخی تحقیقات اطلاعاتی که باید بعنوان داده مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گیرند از پیش آماده هستند. بدین صورت که پژوهشگر بدنبال اطلاعات جدید نیست بلکه می‌تواند نسبت به جمع آوری اطلاعاتی که از قبل تهیه شده اند و در پرونده‌های ( رمانگاهی بیمارستانی ثبت احوال، دانشجویی، دانش آموزی و مراجعین به مراکز مختلف شهرداری‌ها و …) موجود است اقدام کند.
مزایا: به واسطه موجود بودن اطلاعات ارزان است. در وقت صرفه جویی می‌شود. مهمترین مزیت آن امکان ارزیابی روند موضوع مورد بررسی در گذشته است که در مطالعات گذشته نگر بسیار حائز اهمیت است.
معایب: ناقص بودن و دردسترس نبودن اطلاعات از اشکالات عمده این روش است. گاهی ملاحظات اخلاقی مانع از دستیابی به اطلاعات مورد نظر می‌باشد. قدیمی و کهنه بودن اطلاعات هم ممکن است در برخی موارد مطرح باشد.
مشاهده
مشاهده در تحقیق کیفی کاربرد فروانی دارد. از روش‌های جمع آوری اطلاعات است که در آن رفتار مشخصات موجودات زنده اشیا و پدیده‌ها با استفاده از ویژگی‌های گوناگون آنها ملاحظه و ثبت می‌گردد. منظور از مشاهده ثبت دقیق تمام جوانب بروز حادثه ویژه یا رفتار و گفتار فرد یا افراد از راه حواس و یا سایر راه‌های ادراکی ( کمک گرفتن از ابزار خاص ) می‌باشد.
مشاهده منظم در تحقیق ضروری است بنابراین مشاهده باید:
- به هدف تحقیق مربوط باشد.
- برنامه و نحوه عمل آن از قبل مشخص و تنظیم شده باشد.
- به طور دقیق و منظم ثبت شود.
- میزان اعتبار و صحت انجام آن قابل سنجش و بررسی باشد.
مزایا: امکان بررسی جزئیات موضوع وجود دارد. می‌توان صحت اطلاعات جمع آوری شده را با وسائل دیگر آزمایش کرد .برای جمع آوری اطلاعات زمینه‌ای مناسب است. در زمان کوتاه اطلاعات زیادی بدست می‌آید و اعتبار علمی اطلاعات بالاست.
معایب: حضور مشاهده گر می‌تواند بر روند فعالیت مورد مشاهده تاثیر گذار باشد. تمایلات شخصی مشاهده گر و میزان توانائی او در مشاهده و ثبت دقیق فعالیت مورد مشاهده ممکن است تاثیر گذار باشد. عوامل محیطی بر نوع و روش گرد آوری اطلاعات موثر است. استاندارد کردن و طبقه بندی اطلاعات مشکل است ( بویژه در ثبت رفتار انسانی ) .مشکلات اخلاقی در مشاهده اعمال شخصی وجود دارد. برای نمونه‌های زیاد وقت گیر و پر هزینه است.
مصاحبه
مصاحبه یکی از ابزارهای گردآوری اطلاعات است که در آن به صورت حضوری یاغیر حضوری از افراد یا گروهی ار آنان پرسش می‌شود. نکته مهم آن است که سوالات مصاحبه از پیش اندیشیده شده و تعیین شده است. آنچه مصاحبه را به صورت‌های مختلف طبقه بندی می‌کند میزان انعطاف پذیری آن و یا نحوه اجرای آن است. مصاحبه را یکی ازروش هائی دانسته اند که امکان دریافت پاسخ در آن بیش از روش‌های دیگر است، زیرا در هنگام مصاحبه امکان تحریک آزمودنی برای دادن پاسخ وجود دارد و نیز می‌توان در صورت ابهام با توضیح موضوع را روشن ساخت.
تحلیل کیفی مصاحبه‌های دکتری و کارشناسی ارشد مدیریت توسط پارس مدیر پذیرفته می‌شود.
برای انجام مصاحبه، ثبت و تحلیل محتوایی با ما مکاتبه کنید.
مهمترین انواع مصاحبه به شرح زیر عنوان شده اند:
مصاحبه نیمه ساختار یافته مرسوم‌ترین شیوه مصاحبه است. در این روش برخی سوالات از پیش طرح شده است و در حین مصاحبه نیز امکان طرح پرسش‌های جدید وجود دارد. پرسشنامه بسته یا ساختارمند شباهت زیادی به پرسشنامه دارد. با این تفاوت که مصاحبه‌کننده سوالات را از پاسخگو می‌پرسد. در نهایت نیز مصاحبه باز یا آزاد است که مصاحبه‌کننده اجازه می‌دهد جریان مباحث، سوالات بعدی را مشخص نماید. در مجموع نکات زیر در انجام مصاحبه بااهمیت است:
- تکلم با زبان شخص مصاحبه شونده
- دخالت ندادن تمایلات شخصی مصاحبه گر
- کسب اجاره درهنگام استفاذه از دستگاه ضبط صدا
- رعایت مقام وموقعیت اجتماعی افراد
- بیان توضیحات کافی قبل از شروع مصاحبه
پرسشنامه
پرسشنامه پژوهش به عنوان یکی از متداول ترین ابزار گردآوری اطلاعات در تحقیقات پیمایشی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این ابزار مجموعه‌ای از پرسش‌های هدف دار است که با بهره‌گیری از مقیاس‌های گوناگون نظر، دیدگاه و بینش یک فرد پاسخگو را مورد سنجش قرار می‌دهد.
پرسشنامه شامل دسته‌ای از پرسش هاست که برطبق اصول خاصی تدوین گردیده است و به صورت کتبی یه افراد ارائه می‌شود. پاسخگو بر اساس تشخیص را خود جواب‌ها رادر آن می‌نویسد. هدف از ارائه پرسشنامه کسب اطلاعات معین در مورد موضوعی مشخص است. بزرگ بودن گروه یا جامعه مورد مطالعه یکی از دلایل مهم برای استفاده از پرسش نامه است چه امکان مطالعه نمونه‌های بزرگ را فراهم می‌آورد. کیفیت تنظیم پرسشنامه دربدست آمدن اطلاعات صحیح و درست و قابل تعمیم بسیار با اهمیت است.
بر اساس نحوه اجرای پرسش نامه و نیز نوع سوالات پرسشنامه می‌توان آنرا به دستجات متفاوت تقسیم نمود.
انواع پرسشنامه پژوهشی
پرسشنامه باز: در این نوع پرسشنامه با سوالات باز روبرو هستیم.در اینجا پاسخگو می‌تواند بدون محدودیت هرپاسخی را که مد نظرش باشد در مورد آن پرسش بنویسد و یا در آن زمینه توضیح دهد. در اینگونه سوالات، اطلاعات دقیق تر، کامل تر و دارای ارزش بیشتر هستند ولی طبقه بندی و نتیجه‌گیری از آنها مشکل تر و له تجربه زیاد نیازمند است.
پرسشنامه بسته : در این نوع پرسشنامه پرسش‌های بسته ارائه می‌شود. برای هر پرسش تعدادی گزینه و پاسخ انتخاب شده است که فرد پاسخ دهنده باید یکی از آنها رابه عنوان پاسخ بگزیند. هریک از پاسخ‌ها به گونه‌ای تنظیم شده است که در عین منطقی بودن برای آن سوال از پاسخ مربوط به دیگر سوالات مجزاست. در اینجا پاسخ‌ها را می‌توان به سرعت نوشت و تجزیه و تحلیل و طبقه بندی پاسخ‌ها نیز ساده تر است اما اطلاعات به دقت و کاملی پرسش نامه باز نیست.
سخن پایانی ابزارهای گردآوری اطلاعات
در یک تحقیق علمی، انتخاب ابزار مناسب گردآوری اطلاعات بر اساس هدف، نوع داده، جامعه آماری و روش تحقیق صورت می‌گیرد. در یک مقاله مروری فقط از مطالعات کتابخانه‌ای استفاده می‌شود اما در یک مقاله علمی-پژوهشی از روش‌های میدانی نیز معمولاً استفاده می‌گردد. از رایج‌ترین ابزارهای گردآوری اطلاعات می‌توان به پرسشنامه، مصاحبه، مشاهده، آزمون، چک‌لیست و اسناد و مدارک اشاره کرد. هر یک از این ابزارها ویژگی‌ها، مزایا و محدودیت‌های خاص خود را دارند. مثلاً پرسشنامه برای جمع‌آوری اطلاعات از حجم زیادی از افراد به‌کار می‌رود و قابلیت تحلیل آماری بالایی دارد، در حالی که مصاحبه اطلاعات کیفی و عمیق‌تری ارائه می‌دهد. مشاهده نیز رفتار واقعی افراد را در موقعیت‌های طبیعی ثبت می‌کند. نظر به اهمیت موضوع در این نوشتار، ابزارهای گردآوری اطلاعات مفهوم‌سازی و تعریف خواهد شد.
منبع: حبیبی، آرش. روش پژوهش پیشرفته. تهران: پارس‌مدیر.
نگارنده: پشتیبانی پارس‌مدیر | 
