متاورس (Metaverse) دنیایی مجازی و هوشمند است که مرز بین واقعیت و فناوری را از میان برمی‌دارد و شیوه کار، آموزش و مدیریت را دگرگون می‌کند. این مفهوم ناظر بر جهانی فراتر از بازی یا شبکه‌های اجتماعی است و به‌عنوان بستری برای تلفیق دنیای واقعی و دیجیتال عمل می‌کند. نظر به اهمیت موضوع در این مقاله، متاورس (فراجهان) مفهوم‌سازی و تعریف خواهد شد.
تعریف متاورس
متاورس (Metaverse) ترکیبی از دو واژه‌ی Meta به‌معنای «فراتر» و Universe به‌معنای «جهان» است؛ بنابراین، فراجهان را می‌توان «جهانی فراتر از جهان واقعی» دانست. متاورس فضایی مجازی، سه‌بعدی و تعاملی است که در آن کاربران می‌توانند با بهره‌گیری از فناوری‌هایی مانند واقعیت مجازی (VR)، واقعیت افزوده (AR) و هوش مصنوعی، همانند دنیای واقعی زندگی کنند، کار انجام دهند، آموزش ببینند و تعامل اجتماعی داشته باشند.
در این فضا، مرز میان «جهان فیزیکی» و «جهان دیجیتال» از میان برداشته می‌شود و انسان‌ها نه‌تنها به‌صورت بیننده یا کاربر، بلکه به‌عنوان «کنشگر دیجیتال» حضور می‌یابند. این مفهوم یکی از مصادیق بارز «تحول دیجیتال» در عصر حاضر است.
متاورس را می‌توان گام بعدی تحول اینترنت دانست؛ همان‌گونه که وب‌سایت‌ها و شبکه‌های اجتماعی امکان ارتباط نوین را فراهم کردند، متاورس بستری برای «حضور» در فضای دیجیتال ایجاد می‌کند؛ حضوری که در آن هویت، دارایی، روابط و تجربه‌های کاری و آموزشی به‌صورت مجازی اما واقعی بازآفرینی می‌شوند.
تاریخچه متاورس
مفهوم متاورس نخستین‌بار در سال ۱۹۹۲ توسط نیل استیونسن در رمان علمی–تخیلی Snow Crash مطرح شد. در آن داستان، متاورس دنیایی دیجیتال بود که انسان‌ها با استفاده از آواتارهای خود در آن زندگی می‌کردند و در فضاهای سه‌بعدی با یکدیگر تعامل داشتند.
اما ایده‌ی فراجهان تا دو دهه بعد، بیشتر در آثار داستانی و بازی‌های ویدئویی مانند Second Life (۲۰۰۳) و Minecraft (۲۰۱۱) باقی ماند.
از سال ۲۰۲۰ به بعد، با رشد فناوری‌های واقعیت مجازی، بلاک‌چین و رمزارزها، متاورس از تخیل به عرصه‌ی واقعیت نزدیک شد. شرکت‌های بزرگی مانند متا (فیس‌بوک سابق)، مایکروسافت و ان‌ویدیا پروژه‌های گسترده‌ای برای ساخت بسترهای متاورسی آغاز کردند.
در این دوران، مفهوم «وب ۳» نیز هم‌زمان پدیدار شد؛ نسلی از اینترنت که در آن کاربران مالک داده‌ها، دارایی‌ها و هویت دیجیتال خود هستند — امکانی که متاورس را به بستری اقتصادی، آموزشی و مدیریتی تبدیل می‌کند، نه صرفاً سرگرمی یا بازی.
ویژگی‌ها و فناوری‌های سازنده متاورس
متاورس بر پایه‌ی چند فناوری کلیدی و مجموعه‌ای از ویژگی‌های منحصربه‌فرد شکل گرفته است. این عناصر در کنار هم جهانی یکپارچه و زنده را می‌سازند که مرز میان فیزیک و دیجیتال را از میان برمی‌دارد.
واقعیت مجازی (VR)
واقعیت مجازی فناوری‌ای است که با استفاده از هدست یا عینک مخصوص، کاربر را به فضای سه‌بعدی دیجیتال منتقل می‌کند. در متاورس، افراد می‌توانند در این فضا راه بروند، تعامل کنند، اشیاء را لمس کنند و حتی در جلسات کاری شرکت کنند؛ گویی واقعاً در آن مکان حضور دارند.
واقعیت افزوده (AR)
در حالی‌که واقعیت مجازی انسان را به دنیای دیجیتال می‌برد، واقعیت افزوده عناصر دیجیتال را به دنیای واقعی می‌افزاید. برای مثال، در محیط کاری متاورسی، مدیر می‌تواند از طریق عینک AR نمودارها یا اطلاعات کارکنان را روی میز واقعی خود ببیند.
هوش مصنوعی (AI)
هوش مصنوعی ستون فقرات متاورس است. از خلق آواتارهای هوشمند گرفته تا تحلیل رفتار کاربران و ارائه‌ی تجربه‌ی شخصی‌سازی‌شده، همه با کمک الگوریتم‌های یادگیری ماشینی و پردازش زبان طبیعی انجام می‌شود.
بلاک‌چین و دارایی‌های دیجیتال
بلاک‌چین با ایجاد شفافیت و مالکیت واقعی بر داده‌ها و دارایی‌ها، زمینه‌ی اقتصاد متاورسی را فراهم می‌کند. ارزهای دیجیتال و توکن‌های غیرقابل تعویض (NFT) ابزارهایی هستند که کاربران از طریق آن می‌توانند زمین، کالا یا خدمات مجازی بخرند و بفروشند.
اینترنت اشیاء (IoT)
اینترنت اشیاء، دستگاه‌های هوشمند و حسگرها، پلی میان دنیای واقعی و مجازی می‌سازند. برای نمونه، داده‌های به‌دست‌آمده از کارخانه یا شهر هوشمند می‌توانند در متاورس به‌صورت تصویری نمایش داده شوند تا مدیران تصمیم‌های بهتری بگیرند.
تعامل اجتماعی و حضور مستمر
متاورس برخلاف وب سنتی، محیطی زنده و پایدار است. جهان آن پس از خروج کاربر متوقف نمی‌شود، بلکه به فعالیت خود ادامه می‌دهد. کاربران با آواتارهای خود ارتباط می‌گیرند، گروه تشکیل می‌دهند و جوامع دیجیتال واقعی می‌سازند.
کاربرد متاورس در عمل: نمونه‌ای از دنیای واقعی
برای درک بهتر متاورس، تصور کنید در یک سازمان بین‌المللی کار می‌کنید که کارکنانش در شهرها و کشور‌های گوناگون پراکنده‌اند. به‌جای جلسات ویدئویی معمول، شرکت تصمیم می‌گیرد دفتر مرکزی خود را در متاورس بسازد — یک ساختمان مجازی سه‌بعدی که همه می‌توانند با آواتار خود وارد آن شوند.
در این دفتر، شما وارد اتاق جلسات می‌شوید، در کنار مدیر و همکارانتان بر روی صندلی مجازی می‌نشینید و نمودارها، مدل‌های سه‌بعدی و گزارش‌ها را روی دیوار مشاهده می‌کنید. اگر لازم باشد، می‌توانید با عینک واقعیت افزوده وارد فضای فیزیکی خود شوید و همان اطلاعات را روی میز کار واقعی‌تان ببینید. گفت‌وگو، تعامل، تصمیم‌گیری و حتی ثبت مستندات همه در یک محیط غوطه‌ور انجام می‌شود.
شرکت‌هایی مانند اکسنتچر (Accenture) و مایکروسافت چنین فضاهایی را واقعاً ایجاد کرده‌اند. اکسنتچر بیش از ۱۵۰ هزار کارمند جدید خود را از طریق «دفتر متاورسی آموزشی» وارد سازمان می‌کند؛ محیطی که کارکنان در آن به‌صورت مجازی با فرهنگ سازمان، فرایندهای کاری و تیم‌های خود آشنا می‌شوند.
این نمونه نشان می‌دهد که متاورس دیگر محدود به بازی و سرگرمی نیست، بلکه بستری برای تحول در آموزش، همکاری و مدیریت سازمانی است. از این دیدگاه، متاورس به‌عنوان یک زیست‌بوم دیجیتال می‌تواند بهره‌وری، خلاقیت و انسجام سازمان‌ها را به سطحی کاملاً تازه برساند.
کاربردهای اصلی متاورس
برخی از مهم‌ترین کارکردهای فراجهان در عصر کنونی عبارتند از:
- کار از راه دور
- گردشگری متاورسی (بازدید مجازی و میراث فرهنگی)
- بازاریابی متاورسی (تجارت، برندینگ و اقتصاد مجازی)
- آموزش
- بازی‌ها و سرگرمی
- بهداشت، درمان و پزشکی
کاربردهای اصلی متاورس
در عصر کنونی، فراجهان (متاورس) به بستری چندمنظوره برای تحول در زندگی و کسب‌وکار تبدیل شده است. این فناوری امکان کار از راه دور را در محیط‌های سه‌بعدی و تعاملی فراهم می‌کند، تجربه‌های تازه‌ای در گردشگری مجازی و میراث فرهنگی به وجود می‌آورد و مسیر تجارت، بازاریابی متاورسی و اقتصاد دیجیتال را متحول ساخته‌است.
از کار از راه دور و همکاری مجازی گرفته تا گردشگری و بازدید از میراث فرهنگی، همگی در این فضا معنا تازه‌ای یافته‌اند. همچنین، تجارت و بازاریابی دیجیتال با حضور در متاورس شکل نوینی به خود گرفته و زمینه‌های نوآوری گسترده‌ای ایجاد کرده است. در کنار اینها، آموزش، بازی و سرگرمی و حتی بهداشت و درمان نیز با بهره‌گیری از محیط‌های مجازی سه‌بعدی به تجربه‌هایی عمیق‌تر، واقعی‌تر و دسترس‌پذیرتر برای همگان تبدیل شده‌اند.
کاربردهای متاورس در مدیریت و سازمان‌ها
متاورس به‌سرعت به ابزار تازه‌ای برای تحول در مدیریت تبدیل می‌شود.
- مدیریت آموزشی: مدیران می‌توانند محیط‌های سه‌بعدی و تعاملی بسازند تا کارکنان مهارت‌های جدید را در فضای شبیه‌سازی‌شده بیاموزند.
- مدیریت منابع انسانی: مصاحبه‌ها، جلسات معارفه و ارزیابی عملکرد در محیطی مجازی و زنده انجام می‌شود که حس حضور واقعی را القا می‌کند.
- مدیریت بازاریابی: شرکت‌ها با ایجاد فروشگاه‌ها و نمایشگاه‌های مجازی، تجربه‌ای همه‌جانبه برای مشتری فراهم می‌کنند و خدمات خود را به‌صورت تعاملی ارائه می‌دهند.
- مدیریت پروژه: همکاری سازمانی، اعضای تیم می‌توانند در محیطی مشترک به‌صورت هم‌زمان بر داده‌ها، مدل‌ها و تصمیم‌ها کار کنند.
حتی فرهنگ سازمانی و برند نیز در متاورس بازآفرینی می‌شود؛ جایی که کارکنان در فضاهای مجازی گرد هم می‌آیند و حس تعلق و هویت مشترک را تجربه می‌کنند. در مجموع، متاورس شیوه‌ی کار، آموزش و تصمیم‌گیری را از حالت محدود و فیزیکی به محیطی پویا و غوطه‌ورانه تغییر می‌دهد؛ جایی که سازمان نه روی کاغذ، بلکه در جهانی زنده و هوشمند مدیریت می‌شود.
چالش‌ها و آینده متاورس در مدیریت
با وجود ظرفیت‌های چشمگیر، متاورس هنوز در آغاز راه است و چالش‌های فنی، اقتصادی و انسانی بسیاری پیش‌رو دارد. زیرساخت‌های فنی مانند سرعت اینترنت، سخت‌افزارهای واقعیت مجازی و استانداردهای ارتباطی هنوز در سطح جهانی یکسان نیستند. از سوی دیگر، امنیت داده‌ها و حفظ حریم خصوصی در محیط‌های متاورسی مسئله‌ای حیاتی است؛ زیرا کاربران حجم بزرگی از اطلاعات شخصی و رفتاری خود را در این فضا به اشتراک می‌گذارند.
از منظر مدیریتی نیز، هنوز الگوهای روشن برای اداره‌ی سازمان‌ها در محیط متاورسی شکل نگرفته است. مدیران باید بیاموزند چگونه روابط انسانی، فرهنگ سازمانی و انگیزش کارکنان را در جهانی دیجیتال و بدون حضور فیزیکی حفظ کنند. هزینه‌ی پیاده‌سازی و آموزش کارکنان نیز از موانع اولیه محسوب می‌شود.
با این حال، مسیر آینده روشن است. همان‌گونه که اینترنت از مرحله‌ی آزمایشی به زیرساخت جهانی تبدیل شد، متاورس نیز می‌تواند به فضای اصلی تعامل، آموزش و کار بدل شود. سازمان‌هایی که از امروز برای آن برنامه‌ریزی کنند، در آینده نه‌فقط کارآمدتر، بلکه جذاب‌تر و انسانی‌تر خواهند بود؛ زیرا متاورس در اصل تلاشی است برای نزدیک‌تر کردن انسان و فناوری، نه جایگزین کردن یکی با دیگری.
سخن پایانی
متاورس را می‌توان گام تازه‌ای در تکامل جهان دیجیتال دانست؛ فضایی که در آن انسان نه‌فقط از فناوری استفاده می‌کند، بلکه در درون آن زندگی و کار می‌کند. این پدیده مرز میان واقعیت و مجاز را از میان برداشته و در حال بازتعریف نقش سازمان‌ها، مدیران و کارکنان است. در بستر مدیریت، متاورس می‌تواند به ابزاری برای یادگیری تعاملی، همکاری هوشمند و تصمیم‌گیری شفاف تبدیل شود؛ اما این تحول تنها زمانی معنا دارد که مدیران آن را صرفاً یک ابزار فناورانه ندانند، بلکه بستری برای رشد انسانی و سازمانی ببینند. آینده متعلق به سازمان‌هایی است که زودتر بیاموزند چگونه حضور مؤثر و هدفمند در فراجهان داشته باشند؛ جایی که مرز میان اندیشه، فناوری و تجربه از میان برداشته می‌شود و مدیریت، معنایی تازه پیدا می‌کند.
منبع: حبیبی، آرش. متاورس: مفهوم‌سازی آن در بستر سازمان و مدیریت.
نگارنده: پشتیبانی پارسمدیر | 
