اسکوپوس (Scopus) پایگاه داده استنادی و چکیده‌نویسی بینالمللی است که توسط شرکت الزویر (Elsevier) مدیریت میشود و یکی از جامع‌ترین منابع برای جستوجو، ارزیابی و تحلیل تولیدات علمی در جهان به شمار می‌آید. این پایگاه با پوشش میلیون‌ها مقاله از هزاران مجله، کتاب و کنفرانس علمی، ابزار کلیدی پژوهشگران برای ردیابی پیشرفت‌های علمی است. نظر به اهمیت موضوع در این نوشتار، «اسکوپوس» مفهوم‌سازی و معرفی خواهد شد.
معرفی و تاریخچه اسکوپوس
پایگاه Scopus در سال ۲۰۰۴ توسط انتشارات بینالمللی الزویر راه‌اندازی شد و هدف اصلی آن ایجاد بستری یکپارچه برای نمایهسازی و تحلیل آثار علمی در حوزه‌های مختلف بود. این پایگاه در حال حاضر بیش از ۲۸ هزار مجله علمی، ۸۰ هزار کتاب و هزاران مجموعه کنفرانس را پوشش میدهد و دادههای آن به‌صورت روزانه به‌روزرسانی میشود.
اسکوپوس نه‌تنها برای جستوجوی منابع علمی استفاده میشود، بلکه از آن برای تحلیل استنادها، ارزیابی عملکرد پژوهشگران و مقایسه دانشگاه‌ها و مجلات نیز بهره گرفته میشود. شاخص‌های اختصاصی آن مانند CiteScore، SJR (SCImago Journal Rank) و SNIP (Source Normalized Impact per Paper) ابزارهایی قدرتمند برای سنجش اثرگذاری علمی به‌شمار می‌روند.
به عنوان یک پژوهشگر مدیریت حتما مایل هستید مقاله علمی خود را در ژورنالی متشر کنید که از اعتبار بالایی برخوردار باشد. مجلات معتبر به ترتیب دارای اعتبار جی سی آر (JCR)، آی اس آی (ISI) یا حداقل اسکوپوس هستند.
اعتبار مجلات اسکوپوس (Scopus)
به مجلاتی که در پایگاه اطلاعاتی اسکوپوس نمایه می‌شوند، مجلات اسکوپوس گفته میشود. این مجلات بر اساس شاخص SJR (SCImago Journal Rank) رتبهبندی می‌گردند که امتیاز آن‌ها در قالب چهار چارک (Quartile) از Q1 تا Q4 نمایش داده میشود.
در واقع، مقدار Q بیانگر جایگاه عملکردی هر مجله در میان مجلات هم‌رده‌ی موضوعی خود است:
- Q1: مجله در میان ۲۵٪ برتر حوزه علمی خود قرار دارد.
- Q2: مجله بین ۲۵ تا ۵۰ درصد میانی طبقه‌بندی است.
- Q3: مجله در بازه ۵۰ تا ۷۵ درصد، یعنی در طبقه‌های پایین‌تر قرار دارد.
- Q4: مجله در ۲۵٪ انتهایی یا پایینترین رتبه گروه علمی خود جای میگیرد.
به‌طور کلی، مجلات Q1 و Q2 از اعتبار و اثرگذاری بالاتری برخوردارند و چاپ مقاله در آن‌ها برای ارتقای علمی، اخذ پذیرش تحصیلی یا تقویت رزومه پژوهشی، ارزش بیشتری دارد.
مشاوره نگارش مقاله
راهنمای نگارش مقاله مدیریت، حسابداری و مهندسی صنایع:
- انتخاب موضوع مقاله
- روش پژوهش مقاله
- تحلیل آماری مقاله
- استخراج مقاله از رساله
معیارهای نمایهسازی مجلات در اسکوپوس
یکی از جنبه‌های مهم اسکوپوس، سیاست دقیق و چندمرحله‌ای آن برای پذیرش مجلات است. فرآیند ارزیابی توسط کمیته‌ای به نام CSAB (Content Selection & Advisory Board) انجام میشود که از متخصصان علمی بینالمللی تشکیل شده است. معیارهای اصلی نمایهسازی شامل موارد زیر است:
- کیفیت علمی و داوری همتا در نشریه
- تنوع جغرافیایی نویسندگان و هیئت تحریریه
- ثبات در انتشار و دسترسی منظم
- رعایت اصول اخلاق پژوهش و شفافیت در استنادها
- میزان ارتباط موضوعی با حوزه‌های علمی نمایه‌شده در اسکوپوس
مجلاتی که این معیارها را رعایت نکنند، ممکن است از پایگاه حذف شوند. بنابراین، حضور در اسکوپوس نشانه‌ی اعتبار علمی و انضباط پژوهشی مجله است.
کاربردهای اسکوپوس برای پژوهشگران
پژوهشگران از اسکوپوس برای مقاصد مختلف علمی و تحلیلی استفاده می‌کنند، از جمله:
- جستوجوی جامع منابع علمی: یافتن مقالات مرتبط با کلیدواژه‌ها در هزاران مجله و کنفرانس بینالمللی.
- تحلیل استنادی و شبکه همکاری: مشاهده استنادها، روابط بین نویسندگان و مسیرهای علمی حوزه‌های پژوهشی.
- ارزیابی عملکرد علمی: بررسی h-index پژوهشگر، میزان استناد به آثار و مقایسه آن با همتایان علمی.
- شناسایی مجلات معتبر برای چاپ مقاله: استفاده از شاخصهایی چون CiteScore و SJR برای انتخاب مجلات باکیفیت.
- پایش روندهای علمی: تحلیل تغییرات موضوعی در حوزه‌های پژوهشی و شناسایی موضوعات نوظهور.
این کاربردها باعث شده اسکوپوس نه‌تنها ابزار جستوجو، بلکه سامانه‌ای تحلیلی برای مدیریت علم و پژوهش باشد.
تفاوت اسکوپوس با وب آو ساینس
هر دو پایگاه از معتبرترین مراجع علم‌سنجی در جهان هستند، اما تفاوت‌هایی بنیادین دارند:
- دامنه پوشش: اسکوپوس تعداد بیشتری مجله (به‌ویژه از کشورهای در حال توسعه) را نمایه میکند، در حالی‌که وب آو ساینس گزینش سخت‌گیرانه‌تری دارد.
- شاخص‌های ارزیابی: WoS از Impact Factor استفاده میکند، اما Scopus از CiteScore، SJR و SNIP بهره میگیرد.
- دسترسی و ابزار تحلیل: اسکوپوس رابط کاربری مدرن‌تر و امکانات تحلیلی گستردهتری برای مصورسازی داده‌ها ارائه میدهد.
به همین دلیل، پژوهشگران حرفه‌ای معمولاً هر دو پایگاه را به‌صورت مکمل برای تحلیل‌های علمی خود به کار می‌گیرند.
سخن پایانی
پایگاه اسکوپوس در دو دهه گذشته به یکی از ارکان اصلی زیرساخت علم‌سنجی جهانی تبدیل شده است. این سامانه با ترکیب گستره‌ی وسیع داده‌ها و ابزارهای تحلیلی پیشرفته، به پژوهشگران کمک میکند تا دیدی جامع از تولیدات علمی و اثرگذاری پژوهش‌های خود به دست آورند. در عصر علم داده و رقابت جهانی دانشگاه‌ها، تسلط بر استفاده از اسکوپوس دیگر یک انتخاب نیست، بلکه ضرورتی حرفه‌ای برای هر پژوهشگر است.
سوالات متداول
اسکوپوس دامنه گستردهتری از مجلات علمی را پوشش میدهد و شاخصهایی مانند سایت اسکور، اس جی آر و اسنیپ را برای ارزیابی مجلات به کار میگیرد. در مقابل، وب آو ساینس مجلات کمتری را با معیارهای داوری سختگیرانهتر نمایه میکند و شاخص اصلی آن فاکتور تاثیر است. به طور کلی، اسکوپوس برای جستوجوی گستردهتر و وب آو ساینس برای تحلیل دقیقتر استنادها مناسبتر است.
الزویر نام شرکت ناشر بینالمللی است که مالک پایگاههای علمی مختلف از جمله اسکوپوس و ساینس دایرکت است. اسکوپوس پایگاه نمایهسازی و تحلیل استنادی است که دادههای مجلات گوناگون را فهرست و ارزیابی میکند، در حالی که ساینس دایرکت بستری برای دسترسی مستقیم به متن کامل مقالات منتشرشده توسط الزویر است. به بیان ساده، الزویر ناشر است، ساینس دایرکت محل مطالعه مقالات آن است و اسکوپوس ابزار جستوجو و ارزیابی علمی محسوب میشود.
رتبهبندی Q1 تا Q4 جایگاه مجله را در میان مجلات همموضوع بر اساس شاخص اس جی آر نشان میدهد. مجلات Q1 در میان ۲۵ درصد برتر، Q2 در ۲۵ تا ۵۰ درصد میانی، Q3 در ۵۰ تا ۷۵ درصد و Q4 در پایینترین ۲۵ درصد قرار دارند. به طور کلی، مجلات Q1 و Q2 از اعتبار و تأثیر علمی بالاتری برخوردارند.
نگارنده: پشتیبانی پارسمدیر | 
