تحلیل مصاحبه کیفی

تحلیل مصاحبه کیفی فرایند ضبط، ترانویسی، تحلیل و شناخت گویه‌ها و سازه‌های زیربنایی پدیده موردنظر بوسیله کدگذاری است. در همه روش‌های تحلیل کیفی که با مصاحبه انجام می‌شوند، مرحله تحلیل اهمیت حیاتی دارد. در این نوشتار کوشش می‌شود تا انواع روش‌های تحلیل مصاحبه کیفی تشریح شود.

روش تحلیل مصاحبه کیفی

تحلیل مصاحبه کیفی (Qualitative Interview Analysis) مجموعه‌ای از تکنیک‌ها و مراحل است که به پژوهشگر کمک می‌کند داده‌های متنی حاصل از مصاحبه‌های عمیق و نیمه‌ساختاریافته را تفسیر، طبقه‌بندی و معنادار کند. برخلاف تحلیل کمی که بر کمیت و فراوانی استوار است، تحلیل کیفی بر تفسیر، مفهوم‌سازی و کشف الگوهای معنایی تمرکز دارد. هدف اصلی از این روش، درک عمیق تجربیات، باورها، انگیزه‌ها و معانی نهفته در گفته‌های مشارکت‌کنندگان است.

در پژوهش‌های کیفی، مصاحبه نه‌تنها یک ابزار گردآوری داده، بلکه منبعی غنی برای شناخت جهان درونی و اجتماعی افراد محسوب می‌شود. تحلیل این مصاحبه‌ها نیازمند رویکردی نظام‌مند، حساس به بافت و آگاه از مفاهیم نظری است. از این‌رو، روش تحلیل مصاحبه کیفی در قلب فرآیند پژوهش قرار دارد و باید با دقت، مهارت و بینش نظری صورت گیرد.

مطالعات برای ارائه اطلاعات عالی به زمان، دقت و انگیزه نیاز دارد و پژوهش‌های کیفی بخش مهمی از هر مطالعه موفق است. ممکن است پژوهشگران برای شناخت و استخراج مفاهیم از مصاحبه‌ها دچار مشکل شوند. همچنین این مرحله همه نتایج و دستاوردهای یک پژوهش را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد بنابراین اهمیت بسیار زیادی دارد.

تحلیل قیاسی و استقرایی مصاحبه کیفی

دو رویکرد اصلی مبتنی بر قیاس و استقرا برای تحلیل کیفی وجود دارد:

• تحلیل مصاحبه با روش استقرایی
• تحلیل مصاحبه با روش  قیاسی

روش‌های استقرایی: این روش بسیار به مفهوم اپوخه در پژوهش پدیدارشناسی و رویکرد ظاهرشونده در پژوهش داده‌بنیاد نزدیک است. نخست باید همه برداشت‌ها و پیش‌زمینه‌های فکری خود را به حالت تعلیق درآورید. به جای نزدیک شدن به داده‌های خود با یک چارچوب از پیش تعیین شده، با جستجوی ارگانیک مواد، موضوعات مشترک را شناسایی کنید. هدف پژوهشگر یافتن الگوهای مشترک در میان مجموعه داده‌های متنی است.

رویکرد قیاسی: از سوی دیگر، تحلیل قیاسی نیازمند یک رویکرد ساختاریافته مانند روش نظام‌مند اشتراوس و کوربین است. در این مورد، پژوهشگر پیش از تجزیه‌و حلیل خود، دسته بندی می‌کند. سپس، آنها اتصالات موجود در داده‌ها را به آن دسته بندی‌های خاص ترسیم می‌کنند.

هر یک از این روش‌های تحلیل کیفی مزایای خود را به تلاش‌های پژوهشی می‌بخشد. تحلیل‌های استقرایی یافته‌های ظریف‌تری را تولید خواهند کرد. در همین حال، تحلیل‌های قیاسی به پژوهشگر اجازه می‌دهد تا به موضوعات کلیدی ضروری برای پژوهش خود اشاره کند.

افرون بر بر این، دو نوع تحلیل کیفی استقرایی برای انتخاب وجود دارد. اینها را تحلیل محتوای موضوعی و تحلیل روایی می‌نامند که هر دو نیازمند رویکردی بدون ساختار برای تحقیق هستند. این شیوه از تحلیل هم در یک مصاحبه عمیق و هم یک مصاحبه نیم‌ساختارمند کاربرد دارد.

گام‌های تحلیل مصاحبه کیفی

تحلیل دقیق در تدوین پروتکل مصاحبه و حتی پیش از شروع مصاحبه، آغاز می‌شود. در اینجا گام‌های تحلیل مصاحبه کیفی آورده شده است.

گردآوری و انجام مصاحبه کیفی

برای گردآوری مصاحبه باید با افرادی مصاحبه کنید که از «دانش نظری» پیرامون موضوع برخوردار باشند. نکته مهم دیگر افراد باید از «انگیره» کافی برای شرکت در مصاحبه برخوردار باشند. همچنین کوشش کنید تا اصل «تنوع» را نیز رعایت کنید یعنی از افرادی با زمینه‌های تجربی و دانشی گوناگون استفاده کنید. «کلیدی بودن» و «سرشناسی» نیز دو ویژگی فرعی برای نمونه‌گیری در پژوهش کیفی هستند.

کوشش کنید مکان و زمان درستی برای مصاحبه انتخاب کنید و مطمئن شوید که روش قابل اعتمادی برای ضبط دارید. این مسئله در مصاحبه حضوری، تلفنی یا به عنوان بخشی از یک تماس ویدیویی اهمیت دارد. بسته به روش مصاحبه، می‌توانید یک ویدیو یا یک فرمت فقط صوتی ضبط کنید. اکنون به مدد گوشی‌های هوشمند، امکان ضبط با کیفیت صدا بسیار زیاد است.

تهیه یک پروتکل مصاحبه فرایند انجام گفت‌وگوی سازنده با مشارکت‌کنندگان را تسهیل می‌کند. اگر می‌خواهید از مصاحبه‌های پیشین استفاده کنید باید منبع‌نویسی مصاحبه را انجام دهید. در این زمینه باید بسیار دقت کنید و با مساعدت استاد راهنما و استاد مشاور به پیش بروید.

ترانویسی داده‌ها

من با پیچیده کردن بحث کاملا مخالف هستم بنابراین این واژه ترانویسی شما را سردرگم نکند:

ترانویسی (Transcription) اصطلاحی در زبان‌شناسی است که به نمایش نظام‌مند زبان گفتاری به شکل نوشتاری گفته می‌شود. منبع یک ترانویسی ممکن است زبان گفتاری باشد یا یک متن از پیش موجود که با خطی دیگر نوشته شده‌است.

در روش‌های مبتنی مرور سیستماتیک مانند فراترکیب و فراتحلیل، ممنبع ترانویسی متن مقاله‌ها به زبان اصلی است. در روش‌های کیفی مبتنی بر مصاحبه، منبع ترانویسی زبان گفتاری است یعنی همان صحبت‌های مشارکت‌کنندگان که ضبط شده‌است. اصل «امانت‌داری» در اینجا بسیار بااهمیت است ولی در زیاده‌روی نکنید. برای مثال در یک پژوهش تخصصی لازم نیست شوخی‌ها، خوش‌وبش و مواردی از این دست را یادداشت کنید. مگر اینکه موضوع تحلیل احوالات افراد باشد که در بیشتر پژوهش‌های تخصصی مدیریت  کاربردی ندارد.

کدگذاری و تحلیل متن

کدگذاری گام اصلی در تحلیل داده‌های انواع روش‌های کیفی است که از آن برای استخراج مفاهیم و ساختاردهی به متن استفاده می‌شود. روش‌هایی مانند تحلیل مضمون هرکدام دستورالعمل‌های خاصی دارند، اما مراحل پایه‌ای تقریباً مشترک‌اند. نخست باید متن مصاحبه‌ها را چندین بار مطالعه کرد تا به درک عمیق‌تری از محتوا رسید. بهتر است مصاحبه‌ها را جداگانه تحلیل کرده و پس از پایان کدگذاری هر مصاحبه به سراغ بعدی بروید تا اشباع نظری به‌درستی تشخیص داده شود.

پس از آشنایی با متن، باید مشخص کنید کدگذاری به‌صورت استقرایی (از دل داده‌ها) انجام می‌شود یا قیاسی (بر اساس چارچوب نظری). رویکرد استقرایی معمولاً برای کشف معانی پنهان کارآمدتر است. هر جمله یا عبارت معنادار باید به یک کد مختصر و مفهومی تبدیل شود. سپس کدهای تکراری حذف و کدهای مترادف با یکدیگر ادغام می‌شوند؛ مثلاً کدهای «ادغام دانش» و «یکپارچه‌سازی دانش» می‌توانند در یک عنوان مشترک قرار گیرند.

در مرحله پایانی، کدهای استخراج‌شده در قالب مقوله‌ها یا سازه‌ها دسته‌بندی می‌شوند. مقوله‌بندی به پژوهشگر کمک می‌کند ساختار تحلیلی روشنی برای تفسیر داده‌ها شکل دهد. در تحلیل قیاسی، این مقوله‌ها معمولاً از پیش مشخص‌اند، اما در رویکرد استقرایی، از دل داده‌ها شکل می‌گیرند.

نکات کلیدی در تحلیل مصاحبه کیفی

مصاحبه یک منبع دست‌اول برای گردآوری داده‌ها در پژوهش کیفی یا پژوهش آمیخته است. زمانی که پیشینه پژوهش و مبانی نظری از غنای کافی برخوردار نیست مجبور هستید به سراغ مصاحبه بروید. این روش برخلاف مطالعات کتابخانه‌ای با دشواری بیشتری همراه است و تخصص بیشتری را می‌طلبد. تحلیل مصاحبه کیفی موضوعی تخصصی و بسیار پیچیده است که به دانش و مهارت بالایی نیاز دارد.

پژوهش‌های کیفی موفق به دقت داده‌های شما بستگی دارد. دستیابی به این امر می‌تواند سخت‌تر از پژوهش‌های کمی باشد. وقتی داده‌های کیفی را از منبع به محتوای منتشر شده خود منتقل می‌کنید، از دست دادن حقایق و معنی مهم آسان است. این رونویسی را به ابزاری حیاتی در حفظ یکپارچگی و انتقال اطلاعات به روشی بی‌طرفانه تبدیل می‌کند که برای خوانندگان مفید است و زمینه مناسبی را به مجله یا مطالعه اضافه می‌کند.

سخن پایانی

تحلیل مصاحبه در پژوهش کیفی، تنها استخراج اطلاعات از متون گفتاری نیست؛ بلکه فرآیندی پیچیده، تأملی و خلاقانه است که پژوهشگر را به درک ژرف‌تری از تجربه انسانی رهنمون می‌سازد. انتخاب روش تحلیل (نظریه داده‌بنیاد، تحلیل مضمونی، تحلیل گفتمان و…) باید با توجه به سؤال پژوهش، نوع داده‌ها و چارچوب نظری انجام گیرد. موفقیت در این مرحله نیازمند ترکیبی از مهارت تحلیلی، حساسیت به زمینه، وفاداری به صدای مشارکت‌کنندگان و انسجام روش‌شناختی است. در نهایت، تحلیل مصاحبه‌های کیفی اگر به‌درستی انجام گیرد، می‌تواند بینش‌هایی منحصر به‌فرد و ارزشمند درباره پدیده‌های انسانی و اجتماعی ارائه دهد.

منبع: حبیبی، آرش. روش پژوهش پیشرفته. تهران: پارس‌مدیر.