گردآوری داده‌ها در پژوهش کیفی فرآیندی است که در آن پژوهشگر از روش‌های غیرعددی برای کسب درک عمیق از دیدگاه‌های شرکت‌کنندگان استفاده می‌کند. این نوع گردآوری برخلاف روش‌های کمی که داده‌ها را به صورت عددی ثبت می‌کنند، بر جزئیات و بافت‌های معنایی تمرکز دارد. اسناد، مشاهده و مصاحبه سه روش اصلی جمع‌آوری اطلاعات در یک تحقیق کیفی است که در این مطالعه مفهوم‌سازی و تعریف خواهند شد.
آشنایی با گردآوری داده‌ها در پژوهش کیفی
گردآوری داده‌ها در پژوهش کیفی (Qualitative Data Collection) در بیشتر موارد شامل مصاحبه، مشاهده و مطالعه اسناد و مدارک است. از آنجایی که روش تحقیق کیفی به دنبال مطالعه کلی، مفهومی و تفسیر رفتار انسان‌ها به گونه‌ای طبیعی است که بدون دخالت و دخل و تصرف ممورت می‌گیرد، روش آن باید به صورت نرم و انعطاف‌پذیر صورت گیرد.
پژوهش کیفی اغلب در مطالعات علوم انسانی، آموزش، روانشناسی، مدیریت و جامعه‌شناسی کاربرد دارد. در این نوع پژوهش، هدف فقط توصیف واقعیت نیست، بلکه درک معانی و تفسیرهایی است که افراد به تجربه‌های خود می‌دهند. روش‌های گردآوری داده در پژوهش کیفی بر تعامل انسانی، مشارکت فعال و انعطاف‌پذیری تأکید دارند.
در روش‌های کیفی، بر خلاف روش‌های کمی که با پرسشنامه و پیمایش انجام می‌گیرد، پژوهشگر در ارتباط مستقیم با موضوع می‌باشد. فرایندی است که برای اکتشاف، توصیف و تبیین صورت می‌گیرد. در اینجا ابتدا روش‌های گردآوری داده‌ها در پژوهش کیفی که عمدتا شاهده، مصاحبه و مطالعه اسنادی است، طرح و سپس هریک از این روش‌ها توضیح داده می‌شود. ابزارهای گردآوری اطلاعات در تحقیقات کیفی اهمیت بالایی در دستیابی به نتایج دارند.
ابزارهای گردآوری داده‌ها در پژوهش کیفی
مهم‌ترین ابزارهای گردآوری داده در یک پژوهش کیفی عبارتند از:
- مشاهده
- مصاحبه
- اسناد و مدارک
ابزارهای گردآوری داده‌ها در پژوهش کیفی
بدون تردید مصاحبه یکی از شیوه‌های اصلی برای گردآوری داده‌ها در یک پژوهش کیفی است. این شیوه بسیار منعطف است و تقریبا در هر جایی می‌تواند استفاده شود و توانایی دستیابی به اطلاعات ژرفی را فراهم می‌آورد. با این وجود نباید مصاحبه را تنها ابزار گردآوری داده در یک پژوهش کیفی درنظر گرفت. مشاهده نیز برای دستیابی به اطلاعات دست اول و همچنین گسترش دانش و بینش پژوهشگر از پدیده مورد بررسی بسیار کارآمد است. ضمن آنکه مطالعات اسناد و مقاله‌ها نیز در همین زمره قرار می‌گیرد.
مشاهده
از روش‌های مهم گردآوری داده‌ها در پژوهش کیفی، مشاهده در تحقیق کیفی است. مشاهده به دو شیوه انجام می‌گیرد:
- مشاهده آشکار
- مشاهده پنهان
در مشاهده آشکار، ممکن است پژوهشگر خود نیز جزو جامعه و نمونه آماری باشد که «مشاهده همراه با مشارکت» نام دارد. اما اگر پژوهشگر در بیرون نظاره‌گر رفتار نگران باشد، «مشاهده بدون مشارکت» نام دارد. در مشاهده همراه با مشارکت، پژوهشگر به عنوان یک کنش‌گر فعال وارد میدان پژوهش می‌شود و با سایر کنشگران وارد تعامل می‌شود. در مشاهده بدون مشارکت، پژوهشگر از مداخله در میدان اجتناب کرده و تنها جریان رویدادها را پی‌جویی می‌کند.
مصاحبه
یک روش پرکابرد دیگر؛ استفاده از انواع مصاحبه در تحقیق کیفی است. از آنجایی که مصاحبه، عام‌ترین روش گردآوری اطلاعات در تحقیق کیفی است. بیشتر این پژوهش‌ها را مطلاعه «روش‌های تحقیق مصاحبه‌ای» نامیده‌اند. مصاحبه را «گفت‌وگو یا گفت‌وشنود هدفمند» گویند بدین معنی که پژوهشگر با هدف کسب اطلاعات درباره موضوعی خاص با مصاحبه شنونده صحبت می‌کنند. این کار ممکن است به ظاهر ساده به نظر رسد، اما در اصل بسیار پیچیده و دارای تنوع فراوان است.
مصاحبه شیوه‌ای است که هدف آن گردآوری توصیف‌هایی پیرامون جهان واقعی زندگی مصاحبه‌شونده با توجه به تفسیر معنای توصیفی پدیده است. هدف اصلی این روش نگاه به موضوع پژوهش از منظر مصاحبه‌شونده و درک چرایی و چگونگی پدیده است. کانون مصاحبه مانند روش‌های قوم‌شناسی گاه بسیار گسترده است. گاهی نیز بسیار جزئی و ریزبنانه و در یک مورد بسیار خاص باید به مصاحبه با افراد ذی‌صلاح پرداخت.
چگونگی انجام مصاحبه و تصمیم‌گیری در این باره، بیش از آنچه که از مطالعه مشون به دست آمده از تجربیات عملی در شرایط ملموس قابل حصول است. از سوی دیگر، پژوهشگر برای در رفتار افراد و ارائه تحلیل مناسب از آن، باید ابتدا تعریف مصاحبه شنوندگان را از مقولات مختلف و شرایطی که در آن قرار دارند، بشناسند. این کار از طریق مصاحبه‌های عمیق تا حد زیادی امکان پذیر است.
مطالعه اسناد و مدارک
مطالعات اسناد و مدارک و تحقیق کتابخانه‌ای ابزار مناسبی برای گردآوری داده‌ها در تحقیق کیفی است. در این روش، استفاده از اسناد و مدارک را می‌توان به عنوان یک روش مکمل و با به نوعی استراتژی مکمل سایر روش‌ها به کاریرد. اسماء شامل یادداشت ها، نامه ها، گزارش‌های موردی اظهار نظرها، دفترچه‌های خاطرات و مانند آن اطلاق می‌شود. مطالعه اسناد و مدارک برای بررسی پیشینه پژوهش بویژه در روش فراترکیب و روش کیفی فراتحلیل کاربرد زیادی دارد.
روش کتابخانه‌ای در تمام تحقیقات علمی مورد استفاده قرار می‌گیرد و در بعضی از آنها موضوع تحقیق از نظر روش، از آغاز تا انتها متکی بر یافته‌های تحقیق کتابخانه‌ای است. پژوهش‌هایی که ماهیت کتابخانه‌ای ندارند نیز پژوهشگران ناگزیر از کاربرد روش کتابخانه‌ای در تحقیق خود هستند. در این گروه تحقیقات، پژوهشگر باید ادبیات و سوابق مسئله و موضوع تحقیق را مطالعه کند. در نتیجه، باید از روش کتابخانه‌ای استفاده کند و نتایج مطالعات خود را در ابزار مناسب شامل فیش‌‌برداری یا جدول و فرم ثبت و نگهداری و درپایان به طبقه بندی و بهره برداری از آنها اقدام کند.
اجرای فرایند گردآوری داده‌ها در پژوهش کیفی
برای اجرای موفق گردآوری داده در پژوهش کیفی، رعایت برخی نکات کلیدی ضروری است. نخستین نکته، آمادگی ذهنی و روشی پژوهشگر است. او باید نسبت به حساسیت‌های فرهنگی، زبان بدن، و فضای گفت‌وگو شناخت داشته باشد. طراحی سؤالات باز و انگیزشی، همراه با گوش‌دادن فعال، از اصول مهم مصاحبه کیفی است.
نکته دوم، ایجاد اعتماد با مشارکت‌کنندگان است. در پژوهش کیفی، مشارکت‌کننده باید احساس امنیت، احترام و ارزشمندی داشته باشد تا بتواند تجربیات خود را بدون سانسور بیان کند. برای این منظور، زمان‌گذاری مناسب و انعطاف در برنامه‌ریزی جلسات اهمیت دارد.
فرایند گردآوری داده‌ها در پژوهش کیفی
سوم اینکه پژوهشگر باید یادداشت‌برداری و ضبط حرفه‌ای را انجام دهد. در بسیاری از موارد، ثبت دقیق حالت‌ها، لحن صدا و زبان بدن، به فهم عمیق‌تر داده کمک می‌کند. البته رعایت اصول اخلاقی مانند دریافت رضایت آگاهانه برای ضبط صدا یا تصویر الزامی است.
در نهایت، تحلیل اولیه هم‌زمان با گردآوری داده‌ها توصیه می‌شود. این کار به پژوهشگر کمک می‌کند مسیر مصاحبه‌ها را بهبود دهد، مفاهیم اولیه را استخراج کند و از تکرار یا انحراف در فرآیند جلوگیری کند. انعطاف و تحلیل هم‌زمان، دو رکن مهم موفقیت در گردآوری داده‌های کیفی هستند.
سخن پایانی
گردآوری داده‌ها در پژوهش کیفی فرآیندی پیچیده، انسانی و تفسیری است که فراتر از ابزار، بر رابطه پژوهشگر و مشارکت‌کنندگان و عمق تعاملات میدانی استوار است. این فرآیند نیازمند حساسیت نظری، مهارت‌های بین‌فردی و درک بافتی است. روش‌های کیفی، به‌ویژه در مطالعات انسانی، ابزاری بی‌بدیل برای دستیابی به لایه‌های پنهان معنا و تجربه‌اند. از این‌رو، موفقیت در پژوهش کیفی مستلزم آن است که پژوهشگر نه تنها ابزار مناسب را انتخاب کند، بلکه با دیدگاه علمی، اخلاقی و انسانی، آنها را به کار گیرد.
منبع: حبیبی، آرش. روش پژوهش پیشرفته. تهران: پارس‌مدیر.
نگارنده: پشتیبانی پارس‌مدیر | 
