تحقیق کیفی (Qualitative research) رویکردی برای شناخت، درک ژرف، تفسیر معانی و کشف الگوهای پنهان پدیده‌ها با استفاده از داده‌های غیر کمی است. این نوع پژوهش، به‌جای سنجش کمّی یا تعمیم آماری بیشتر بر فرآیندها، بافت، معنا و تجربه انسانی تمرکز دارد.
نخستین گام در روش پژوهش (تحقیق) شناسایی و انتخاب رویکرد یا طرح پژوهش است که می‌تواند کیفی، کمی یا آمیخته باشد. هدف یک طرح پژوهش کیفی، شناسایی، طبقه‌بندی و استخراج مفاهیم براساس مطالعه متون علمی، تجربه زیسته یا دیدگاه خبرگان است. بنابراین ابزارهای اصلی گردآوری دادهها در روش تحقیق کیفی مصاحبه یا مطالعات کتابخانه‌ای است. بسته به نوع تحقیق باید از ابزارهای مناسب استفاده کرد.
در حوزه مدیریت و علوم اجتماعی، پژوهش کیفی به‌عنوان رویکردی کلیدی برای فهم پدیده‌های انسانی، سازمانی و فرهنگی جایگاه ویژه‌ای دارد. بسیاری از مسائل این حوزه‌ها، پیچیده، زمینه‌مند و معناساز هستند و نمی‌توان آنها را صرفاً با رویکردهای کمّی و فرضیه‌محور تحلیل کرد. نظر به اهمیت موضوع در این نوشتار کوشش بر آن است تا تحقیق کیفی با نگاهی علمی و عملی مفهوم‌سازی و تعریف شود.
تعریف تحقیق کیفی (پژوهش کیفی)
پژوهش کیفی شامل گردآوری و تحلیل داده‌های غیرعددی برای شناخت مفاهیم، دیدگاه‌ها و تجارب مختلف است. منظور از داده‌های غیرعددی مواردی مانند متن، صوت، تصویر یا ویدیو است. تحقیقات کیفی بر منابع دسته اول برای گردآوری اطلاعات و دادهها، اتکا دارند.
پژوهش کیفی رویکردی است برای مطالعه پدیده‌ها در بستر طبیعی آنها، با هدف درک ژرف، تفسیر معانی، و کشف الگوهای معنایی و اجتماعی از خلال دیدگاه مشارکتکنندگان. این نوع پژوهش بیشتر بر فرآیندها، بافت، معنا و تجربه انسانی تمرکز دارد تا بر سنجش کمّی یا تعمیم آماری.
آرش حبیبی
پژوهش کیفی نوعی پژوهش است که با هدف گردآوری و تحلیل داده‌های غیرعددی انجام میشود تا درکی از واقعیت اجتماعی افراد، از جمله نگرش‌ها، باورها و انگیزه‌های آنها به دست آید.
پژوهش کیفی روشی برای کاوش و شناخت عمیق رفتار، تجربه‌ها و پدیده‌های اجتماعی انسانی است. این نوع پژوهش بر کاوش «چرایی» و «چگونگی» دیدگاه‌ها، نگرش‌ها و انگیزه‌ها تمرکز دارد، نه صرفاً اندازه‌گیری و شمارش آنها.
طرح پژوهش کیفی
به زعم دی‌مایرز (ترجمه حیدرزاده و مریخی، ۱۴۰۰) طرح پژوهش کیفی یک الگوی ساختارمند است که با تعیین فلسفه پژوهش آغاز میشود. همچنانکه ساندرز (۲۰۰۹) نیز در الگوی شش‌لایه‌ای که با عنوان پیاز پژوهش شناخته میشود نخستین لایه هر پژوهشی را تعیین فلسفه پژوهش می‌داند.
فلسفه پژوهش می‌تواند مبتنی بر عقل‌گرایی، اثبات‌گرایی، تفسیرگرایی یا انتقادی باشد. البته دی‌مایرز از عقل‌گرایی صرف‌نظر کرده است و عمده تمرکز او بر سه رویکرد دیگر است. همچنین باید این مسئله روشن شود که همیشه پژوهش‌های کیفی مبتنی بر پارادایم تفسیری نیست. پژوهش کیفی می‌تواند با روش اثبات‌گرایی یا انتقادگرایی صورت گیرد. پژوهشگر پیش از هرچیزی باید فلسفه پژوهشی خود را روشن کند و چگونگی معرفت‌شناختی خود را تبیین نماید.
طرح پژوهش کیفی (دی‌مایرز، ۱۴۰۰ : ۵۳)
پس از آنکه شیوه شناخت و دستیابی به معرفت پیرامون پدیده مورد بررسی، تعیین شد باید نوع پژوهش مشخص شود. پژوهش می‌تواند با هدف بنیادی، کاربردی یا کاربردی-توسعه‌ای صورت گیرد. در یک پژوهش کیفی اگر هدف دستیابی به تازه‌هایی در علم و معرفت باشد در دسته پژوهش‌های بنیادی قرار می‌گیرد. اگر هدف پاسخ به یک مسئله باشد پژوهش کاربردی خواهد بود و اگر به توسعه یک رویکرد، نظریه یا مدل کمک کند در دسته پژوهش‌های کاربردی-توسعه‌ای قرار خواهد گرفت.
انواع تحقیق کیفی
روش‌های گوناگونی برای انجام پژوهش‌های کیفی وجود دارد. در یک دستهبندی کلی میتوان آنها را به دو دسته تقسیم کرد:
- روش‌های کیفی مبتنی بر تحقیق کتابخانه‌ای و پیشینه پژوهش
- روش‌های کیفی مبتنی بر انواع مصاحبه در تحقیق کیفی
پرکاربردترین روش‌های مبتنی بر مطالعه متون عبارتند از:
- هرمنوتیک (زندشناسی): شناخت ریشه‌ها و مفاهیم متن بویژه متون دینی
- مرور سیستماتیک (نظام‌مند)
- فراترکیب (متاسنتز)
- فراتحلیل (متاآنالیز)
پرکاربردترین روش‌های مبتنی بر مصاحبه عبارتند از:
- تحلیل مضمون (تم)
- تحلیل محتوا
- روش داده‌بنیاد (گراندد تئوری): نظریه‌پردازی پیرامون پدیده محوری مطالعه
- پدیدارشناسی: شناخت پدیده براساس مصاحبه ژرف و تجربه زیسته افراد
- آینده‌پژوهی: سناریونویسی و ترسیم آینده محتمل
انواع روش تحقیق کیفی
روش‌های کیفی بیشتر براساس ابزار گردآوری دادهها قابل دستهبندی هستند. ابزار گردآوری دادهها در این روش‌ها شامل مصاحبه یا مطالعات کتابخانه‌ای است. براساس یک قانون نانوشته پژوهشگران ایرانی برای تحلیل مصاحبه از روش تحلیل محتوایی، مضمون یا گرانددتئوری استفاده می‌کنند. برای تحلیل کیفی کتاب‌ها و مقاله‌ها نیز از فراترکیب، فراتحلیل و مرور نظام‌مند بهره می‌گیرند.
مقایسه روش‌های تحقیق کیفی
تحلیل محتوا و تحلیل مضمون: تحلیل محتوایی و تحلیل مضمون (Thematic analysis) با یکدیگر تفاوت دارند. اما
تحلیل محتوا (Content analysis) یک روش نظام‌مند برای کدگذاری و شمارش فراوانی مضامین یا عبارات در داده‌های متنی است و بیشتر رویکردی کمّی دارد. در تحلیل محتوایی هم برای کدگذاری و هم برای تفسیر دادهها از رویکردهای توصیفی و آمارهای کمی استفاده میشود. به همین خاطر حتی روش تحلیل محتوای کمی نیز است.
تحلیل مضمون (Thematic Analysis) بیشتر کیفی است و به شناسایی، تحلیل و تفسیر الگوهای مفهومی یا تم‌های معنادار درون دادهها می‌پردازد. تحلیل مضمون به فهم عمیق‌تر از تجارب، معانی و بافتارها توجه دارد، در حالی‌که تحلیل محتوا بیشتر به طبقه‌بندی و مقایسه دادهها بر اساس فراوانی می‌پردازد.
گراندد تئوری (Grounded Theory) روشی است برای تولید نظریه از دل دادهها. هدف آن شناسایی روابط میان مفاهیم و ساختن یک چارچوب نظری جدید بر پایه‌ی داده‌های میدانی است.
کاربرد: زمانی که پژوهشگر می‌خواهد یک مدل یا نظریه جدید توسعه دهد؛ مثلاً در بررسی الگوهای رفتاری در یک سازمان. مدل پارادایمی نباید این شبهه را ایجاد کند که برای مدلسازی میتوان از گراندد تئوری استفاده کرد.
پدیدارشناسی (Phenomenology) تمرکز بر تجربه زیسته افراد از یک پدیده دارد. هدف آن فهم عمقی از معنایی است که افراد به تجارب خود می‌دهند. کاربرد: مناسب برای درک احساسات، باورها یا برداشت افراد از موضوعاتی مانند بیماری، سوگ، یا تصمیم‌گیری شخصی.
ویژگی‌های تحقیق کیفی
روش تحقیق کیفی تلاشی است جهت توصیف غیرکمی از موقعیت‌ها، حوادث و گروه‌های کوچک اجتماعی با توجه به جزئیات و همچنین سعی برای ارائه تعبیر و تفسیر معانی که انشان‌ها در موقعیت‌های طبیعی و عادی به زندگی خود و حوادث می‌بخشند. روش تحقیق کیفی بر این فرض استوار است که کنش متقابل اجتماعی کلیتی درهم‌تنیده از روابطی را تشکیل میدهد که بوسیله استقرا قابل درک است.
ویژگی‌های اصلی پژوهش کیفی عبارت است از:
- طبیعت اکتشافی دارد و به دنبال کشف مفاهیم جدید است.
- تمرکز بر بافت (Context) و موقعیت‌های واقعی دارد.
- مشارکت فعال پژوهشگر در میدان و رابطه‌ی تعاملی با مشارکتکنندگان برقرار است.
- نمونه‌گیری هدفمند (نه تصادفی) برای انتخاب افرادی که تجربه یا اطلاعات غنی از پدیده دارند.
- دادهها عمدتاً کیفی هستند، شامل مصاحبه‌های عمیق، مشاهدات میدانی، اسناد و متون.
- تحلیل دادهها تفسیری و استقرایی است.
- نتایج نهایی به صورت روایت یا مدل مفهومی ارائه میشود، نه عدد و جدول آماری.
آنسلم استراس معتقد است منظور ما از تحقیق کیفی عبارت از هرنوع تحقیقی است که یافته‌هایی را به‌دست می‌دهند که با شیوه‌هایی غیر از روش‌های آماری یا هرگونه کمّی کردن کسب نشده‌اند. شیوه مذکور ممکن است به تحقیق درباره زندگی افراد، شرح حال‌ها، رفتارها و همچنین درباره کارکرد سازمانی، جنبش‌های اجتماعی یا روابط بین‌الملل معطوف باشد.
گام‌های تحلیل کیفی مبتنی بر مصاحبه
تحلیل کیفی عبارت از مجموعه فعالیت‌هایی (چون مشاهده، مصاحبه و شرکت گسترده در فعالیت‌های پژوهشی) است، که هرکدام به‌نحوی محقّق را در کسب اطلاعات دست اول، درباره موضوع مورد تحقیق یاری می‌دهند. بدین‌ترتیب، از اطلاعات جمع‌آوری شده، توصیف‌های تحلیلی، ادراکی و طبقه‌بندی‌شده حاصل میشود. در روش مورد بحث دسترسی به اطلاعات؛ یعنی زندگی کردن با مردم مورد پژوهش، یادگیری فرهنگ آنها، از جمله مبانی ارزشی، عقیدتی و رفتاری، زبان و تلاش برای درک احساس، انگیزش و هیجان‌های آنها است. پژوهشگر کیفی، رفتار اجتماعی را به این دلیل درک می‌کند که خود را به‌جای دیگران قرار میدهد.
- تعیین نوع مصاحبه (ساختارمند، نیم ساخت یافته یا بدون ساختار)
- طراحی پروتکل مصاحبه
- ثبت مصاحبه
- کدگذاری مصاحبه
- شناسایی، تلخیص و پالایش شاخص ها
- غربالگری و پالایش شاخص ها
- تهیه فهرست نهایی شاخص ها
ابزار گردآوری داده در تحقیقات کیفی
در یک تحقیق کیفی معمولاً از سه روش مشاهده، مصاحبه و استفاده از اسناد و مدارک برای گردآوری دادهها در پژوهش کیفی استفاده میشود. است. منظور از مشاهده در تحقیق کیفی، ثبت دقیق تمام جوانب بروز حادثه ویژه یا رفتار و گفتار فرد یا افراد از راه حواس و یا سایر راه‌های ادراکی ( کمک گرفتن از ابزار خاص ) می‌باشد. در برخی تحقیقات اطلاعاتی که باید بعنوان داده مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گیرند از پیش آماده هستند.
تحلیل کیفی مصاحبه‌های دانشجویان دوره دکتری مدیریت توسط پارس مدیر انجام میشود.
بدین صورت که پژوهشگر بدنبال اطلاعات جدید نیست بلکه می‌تواند نسبت به جمع آوری اطلاعاتی که از قبل تهیه شده اند و در پرونده‌های ( درمانگاهی بیمارستانی ثبت احوال، دانشجویی ،دانش آموزی و مراجعین به مراکز مختلف شهرداری‌ها و… ) موجود است اقدام کند. ولی مهمترین ابزار گردآوری دادهها در تحقیقات کمی مصاحبه است که پژوهشگران باید با انواع مصاحبه آشنا باشند.
محاسبه حجم نمونه و روش نمونه‌گیری در تحقیقات کیفی
نمونه‌گیری در پژوهش‌های کیفی از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. جامعه مشارکتکنندگان در مطالعات کیفی که با استفاده از مصاحبه انجام میشود شامل مدیران و خبرگان حوزه مورد مطالعه است. نخستین قدم برای محاسبه حجم نمونه تعریف خبره براساس مشخصات دقیق خبرگان است. باید تعریفی جامع و مانع از خبرگان ارائه دهید.
منظور از تعریف جامع آن است که باید براساس این تعریف کلیه افراد واجد شرایط را شامل شود.
منظور از تعریف مانع آن است که باید براساس این تعریف کلیه افراد فقاید شرایط را شامل نشود.
برای مثال در یک مطالعه فرضی در زمینه در این مطالعه خبره فردی است که
الف) مدرک تحصیلی در زمینه مدیریت بازاریابی داشته باشد.
ب) حداقل مدرک کارشناسی ارشد داشته باشد.
ج) حداقل پانزده سال سابقه کاری داشته باشد.
د) حداقل سابقه پنج سال مدیریت داشته باشد.
اگر موضوع مورد مطالعه خیلی کلی و عمومی است برای نمونه‌گیری از روش نمونه‌گیری گلوله برفی استفاده کنید. اگر موضوع مورد مطالعه در یک سازمان خاص یا یک حوزه مشخص است برای نمونه‌گیری از روش نمونه‌گیری هدفمند استفاده کنید.
روش‌شناسی کیفی
پاره‌ای اوقات، پژوهشگر می‌خواهد که نگاه عمیق تری به یک فرد، موقعیت، یا سلسله‌ای از حوادث معین داشته باشد. به جای پرسیدن سوالاتی از قبیل «مردم در این باره چه فکر می‌کنند؟» (آن گونه که در تحقیق زمینه یابی مرسوم است) یا «اگر من این کار را بکنم، چه اتفاقی خواهد افتاد؟» (آنچنان که در تحقیق آزمایشی متداول است)، پژوهشگر می‌پرسد: «این افراد چگونه عمل می‌کنند؟» یا «چگونه حوادث اتفاق می‌افتند» یا «چگونه مردم به تصویر کشیده میشوند» (توصیف میشوند). برای پاسخ به سوالاتی از این قبیل، پژوهشگران شماری از روش‌های پژوهشی را تحت عنوان «تحقیق کیفی» به کار می‌برند.
در این مطالعه گام‌های لازم در تحقیق کیفی مورد بحث قرار گرفته است. آن دسته از پژوهش هایی که کیفیت روابط، فعالیت ها، موقعیت‌ها یا موارد را بررسی می‌کنند، غالبا تحت عنوان تحقیق کیفی قرار دارند. این نوع پژوهش‌ها از روش‌های مورد بحث پژوهشگران کمی متفاوت است و در آن تاکید بیشتری بر توصیف جامع می‌باشد. منظور از توصیف جامع، به تفصیل توصیف کردن تمام آن چیزهایی است که در خلال یک فعالیت یا موقعیت معین می‌گذرد. انواع مختلفی از روش‌های کیفی وجود دارد، اما تعداد معینی از شکل‌های آن عمومی هستند و این روش‌ها بیشتر معرف تحقیق کیفی می‌باشند.
نرم‌افزارهای تحقیق کیفی
معروفترین نرم‌افزارهای تحقیق کیفی عبارتند از:
نرمافزار مکس کیودا به جهت سازگاری با زبان فارسی انتخاب بهتری است و محیطی ساده و کاربردی دارد. برای مطالعه مبتنی بر روش تحقیق کیفی میتوان از تحلیل محتوایی، تحلیل تم (مضمون) و گراندد تئوری (تحقیق زمینه بنیان) یا تاکسونومی استفاده کرد.
سخن پایانی
منظور از پژوهش کیفی عبارت است از هر نوع تحقیقی که یافته‌هایی را به دست میدهد که با شیوه‌هایی غیر از روش‌های کمی کسب شده‌اند. بعضی دادهها ممکن است به شیوه آماری کمی شده باشند، اما تجزیه و تحلیل به شکل کیفی باشد. این روش پژوهش اغلب از تبیین استقرایی بهره می‌جوید. روش پژوهش کیفی، اغلب به رو شهایی گفته م یشود که به منظور به دست آوردن داد ههای ذهنی به‌کار می‌رود.
در مجموع پژوهش کیفی به سوی درک دنیای طبیعی گرایش پیدا می‌کند و ماهیت آن کاملاً تفسیری است. مقصود آن تأکید رابطه علی از طریق ابطال فرضیه مبتنی بر نبودن رابطه نیست؛ برعکس پژوهش کیفی تفسیرهای چند وجهی تجربه آدمی و رابطه تکرار شونده درون نظام‌های اجتماعی و فرهنگی را تشخیص میدهد.
منبع: حبیبی، آرش. روش پژوهش پیشرفته. تهران: پارس‌مدیر.
سوالات متداول
در تحقیقات کیفی، حجم نمونه بهصورت آماری محاسبه نمیشود، بلکه براساس اشباع نظری تعیین میشود. پژوهشگر گردآوری داده را تا زمانی ادامه میدهد که دیگر داده جدیدی به تحلیل افزوده نشود. نوع روش، هدف تحقیق، و تنوع مشارکتکنندگان نیز بر حجم نمونه تأثیر دارد، اما معمولاً بین ۱۰ تا ۳۰ نفر رایج است.
کدگذاری یعنی برچسبزدن به بخشهای مهم متن برای دستهبندی مفاهیم. برای نمونه اگر مصاحبهای شامل جملهی «همیشه از تنهایی رنج میبردم» باشد، میتوان برای آن کد «احساس تنهایی» را ثبت کرد. این کدها در مراحل بعد به دستهها و مفاهیم اصلی تبدیل میشوند.
برای تحلیل کیفی، مصاحبه نیمهساختارمند معمولاً مناسبترین گزینه است. در این نوع، پژوهشگر با مجموعهای از پرسشهای هدایتکننده وارد گفتگو میشود، اما اجازه میدهد مشارکتکننده آزادانه صحبت کند و مسیر گفتگو بر اساس پاسخها شکل گیرد. این روش هم انسجام دارد، هم انعطاف برای کشف معانی عمیق.
بهترین نرمافزار تحلیل کیفی بستگی به نیاز پژوهش، زبان دادهها و تجربه کاربر دارد. در میان گزینهها، نرمافزار مکسکیودا (MAXQDA) بهدلیل رابط کاربری ساده، پشتیبانی قوی از زبان فارسی، و امکانات تحلیلی گسترده، یکی از انتخابهای حرفهای در ایران محسوب میشود.
نگارنده: پشتیبانی پارس‌مدیر | 
