سناریونویسی (Scenario Writing) یعنی نوشتن روایت‌هایی ممکن، محتمل یا مطلوب از آینده، بر پایه تحلیل داده‌ها در شرایط عدم اطمینان جهت شناخت بهتر موقعیت‌های پیچیده. این تکنیک در روش‌های کیفی، آینده‌پژوهی، تحلیل سوات و تصمیم‌گیری چندمعیاره کاربرد بسیاری دارد. نظر به اهمیت موضوع در این نوشتار شیوه نوشتن سناریوها آموزش داده خواهد شد.
تعریف سناریو و سناریونویسی
در شرایطی که محیط پیرامونی سازمان‌ها و جوامع با پیچیدگی و ابهام فزاینده‌ای همراه است، سناریونویسی به عنوان ابزاری برای روایت آینده‌های ممکن، جایگاهی مهم در تحلیل‌های راهبردی یافته است. این تکنیک نه‌تنها در آینده‌پژوهی، بلکه در تحلیل کیفی، تدوین استراتژی سازمان و مدیریت پیش‌نگر کاربرد دارد. هدف از این نوشتار، معرفی مفهوم سناریونویسی، روش‌های تدوین سناریو و کاربردهای آن در حوزه‌های مختلف مدیریتی و پژوهشی است.
سناریو در اصل به معنای «داستانی ساختارمند» از آینده است که بر پایه متغیرهای کلیدی و عدم‌قطعیت‌های راهبردی تدوین می‌شود. سناریونویسی ابتدا در حوزه نظامی و سپس در آینده‌پژوهی و مدیریت راهبردی توسعه یافت. «هرمن کان» از بنیاد رند، از نخستین کسانی بود که سناریوها را برای ترسیم پیامدهای جنگ اتمی به‌کار برد. بعدها پژوهشگران مانند شوارتز و گودمن، سناریو را به ابزاری در دست مدیران تبدیل کردند.
نباید این مفهوم را با سناریوسازی (Scenario Planning) یکسان انگاشت، چرا که سناریوسازی مقدم بر نگارش سناریوها است و بستری برای تولید سناریوهای نوشتاری فراهم می‌سازد. سناریوسازی فرایند تحلیلی و گام‌به‌گام برای ساخت، ارزیابی و مقایسه این سناریوهاست.
کاربردهای سناریونویسی
نوشتن ستاریو در تحلیل کیفی
در روش تحلیل مضمون یا تحلیل محتوای کیفی، سناریونویسی می‌تواند مرحله نهایی باشد که پژوهشگر با استفاده از مضامین استخراج‌شده، «وضعیت‌های ممکن» یا «سناریوهای رفتاری» را درباره پدیده مورد مطالعه تدوین می‌کند. این سناریوها نوعی بازنمایی تفسیری از تجربه یا داده هستند.
نوشتن ستاریو در آینده‌پژوهی
در آینده‌پژوهی، سناریونویسی بر مبنای دو متغیر کلیدی و دو عدم‌قطعیت اساسی انجام می‌شود. در نتیجه، چهار سناریو شکل می‌گیرد: محتمل، ممکن، مطلوب و فاجعه‌بار. هر سناریو یک روایت مستقل از آینده است که به سیاست‌گذاران کمک می‌کند برای آینده‌های متفاوت آماده شوند.
نوشتن ستاریو در تحلیل سوات
در سناریونویسی راهبردی، پس از تحلیل نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدید، می‌توان ترکیب‌هایی مانند قوت+فرصت یا ضعف+تهدید را به صورت «سناریوهای راهبردی» بازنویسی کرد. این تکنیک، استراتژی‌های محافظه‌کارانه، تهاجمی، تدافعی یا رقابتی را به صورت روایت‌هایی قابل‌فهم برای تصمیم‌گیرندگان در می‌آورد.
نوشتن ستاریو در تصمیم‌سازی چندمعیاره
در شرایطی که تصمیم‌گیری با ابهام بالا و گزینه‌های نامطمئن روبه‌روست، سناریونویسی به عنوان بخشی از مدل‌های تصمیم‌گیری چندمعیاره (مانند AHP یا TOPSIS فازی) کمک می‌کند تا «حالت‌های مختلف تصمیم» شبیه‌سازی شوند.
آموزش سناریونویسی در آینده‌پژوهی
گام‌های نگارش یک سناریو در آینده‌پژوهی عبارتند از:
- شناسایی مسئله یا موضوع
تحلیل محیط - شناسایی عدم‌قطعیت‌های کلیدی
- ترسیم محورهای سناریو (دو به دو)
- ساخت و توصیف سناریوهای اصلی (چهار سناریو)
- تحلیل پیامدها و گزینه‌های راهبردی
- نگارش سناریوها به صورت داستان یا روایت منطقی
سناریونویسی در آینده‌پژوهی روشی برای ترسیم روایت‌هایی متفاوت از آینده‌های ممکن، محتمل و مطلوب است. هدف آن نه پیش‌بینی، بلکه شناخت ابهام‌ها و آمادگی برای وضعیت‌های گوناگون است.
فرایند با شناسایی متغیرهای کلیدی و عدم‌قطعیت‌های راهبردی آغاز می‌شود. سپس با انتخاب دو محور اصلی (مثلاً «فناوری» و «حاکمیت»)، ماتریسی با چهار حالت متقابل ساخته می‌شود. نتیجه، تدوین چهار سناریوی متمایز است که هر یک روایت‌گر آینده‌ای ممکن‌اند.
سناریوها باید ساختاریافته، منسجم و معنادار باشند و پیامدهای تصمیم‌ها را در هر وضعیت نشان دهند. این روش در سیاست‌گذاری، آموزش، فناوری، و برنامه‌ریزی کلان به‌کار می‌رود و به تصمیم‌گیرندگان کمک می‌کند نه‌تنها برای آینده مطلوب برنامه‌ریزی کنند، بلکه برای آینده‌های نامطلوب نیز آماده باشند.
آموزش سناریونویسی در تحلیل سوات
سناریونویسی می‌تواند مکمل مؤثری برای تحلیل سوات (SWOT) باشد. پس از شناسایی نقاط قوت، ضعف، فرصت‌ها و تهدیدها، می‌توان ترکیب‌های راهبردی (مانند قوت+تهدید) را به روایت‌هایی داستان‌گونه تبدیل کرد تا تصمیم‌گیری ملموس‌تر و راهبردی‌تر شود. این کار، به‌ویژه برای مدیران، پژوهشگران و استارتاپ‌ها در شرایط رقابتی مفید است.
مثال کاربردی: در یک تحلیل استراتژیک در پایگاه پارس‌مدیر مشخص شد این پایگاه در موقعیت رقابتی یا ST (قوت‌ها در برابر تهدیدها) قرار دارد. یعنی پارس‌مدیر باید از دارایی‌های خود برای مقابله با مخاطرات بیرونی استفاده می‌کند. نقاط قوت آن شامل برند معتبر، محتوای اصیل، اعتماد جامعه علمی و جایگاه مطلوب در گوگل است. از سوی دیگر تهدیدهایی چون نبود کپی‌رایت، تولید انبوه محتوای سطحی توسط رقبا، و الگوریتم‌های سخت‌گیرانه جست‌وجو وجود دارد.
سناریوی نخست با عنوان «سنگر دانایی»: پارس‌مدیر با تمرکز بر محتوای تحلیلی و آموزش گام‌به‌گام، خود را به‌عنوان مرجع علمی تثبیت می‌کند.
سناریوی دو با عنوان «سپر دیجیتال»: پارس‌مدیر با بهره‌گیری از ابزارهای تعاملی، خدمات پژوهشی آنلاین و طراحی نوآورانه، مزیت فناورانه می‌سازد و از رقابت محتوا محور فاصله می‌گیرد.
این سناریوها کمک می‌کنند تا تصمیم‌گیری از حالت انتزاعی سوات به روایتی استراتژیک، عملیاتی و الهام‌بخش تبدیل شود.
سخن پایانی
سناریونویسی نه پیش‌بینی آینده است و نه خیال‌پردازی، بلکه ابزاری برای شناخت گستره‌ای از وضعیت‌های ممکن و آمادگی ذهنی برای مواجهه با آینده‌های گوناگون است. این تکنیک در حوزه‌های مدیریتی، پژوهش کیفی، آینده‌پژوهی، سیاست‌گذاری و حتی تحلیل بازار کاربرد فراوان دارد. رویکرد روایی سناریونویسی باعث می‌شود داده‌ها و تحلیل‌ها در قالب داستان‌هایی معنادار برای مخاطبان قابل‌فهم و اثرگذار شوند.
منبع: حبیبی، آرش. روش پژوهش پیشرفته. تهران: پارس‌مدیر.
نگارنده: پشتیبانی پارس‌مدیر | 
