روش فراترکیب (متاسنتز)

فراترکیب (Meta-synthesis) روشی کیفی برای تحلیل نظام‌مند مطالعات پیشین جهت شناختی ژرف پیرامون پدیده مورد مطالعه است. متاسنتز، یک تحقیق کیفی از نوع مرور سیستماتیک است که با مطالعات کتابخانه‌ای و تحلیل پیشینه پژوهش، به ساخت مفاهیم و نظریه‌های نو می‌پردازد. در این نوشتار روش فراترکیب مفهوم‌سازی و تعریف خواهد شد.

تعریف روش فراترکیب (متاسنتز)

سندلوسکی و باروسو (۲۰۰۷) فراترکیب را شکلی از مرور سیستماتیک می‌دانند که به جای کمی‌سازی داده‌ها، به بازتفسیر و بازساخت معنا در مطالعات کیفی می‌پردازد.

اتکینسون و همکاران (۲۰۰۵) نیز تأکید دارند که فراترکیب با پیروی از ساختار مرور سیستماتیک (پرسش روشن، جستجوی نظام‌مند، غربال‌گری و…) عمل می‌کند، اما ابزار آن تحلیل کیفی است.

براساس تعریف نوبلیت و هیر (۱۹۸۸) فراترکیب نوعی مطالعۀ کیفی است که اطلاعات و یافته‌های استخراج شده از مطالعات کیفی دیگر مرتبط با موضوع و مشابه آن را بررسی می‌کند. سپس با نگرشی سیستماتیک به ترکیب یافته‌های کیفی پژوهش‌های دیگر، به کشف مقوله‌های جدید و اساسی منجر می‌شود.

انتخاب مقاله در روش فراترکیب

ابزار گردآوری داده‌های کیفی در روش فراترکیب، پیشینه پژوهش و مقاله‌ها است. اما پرسش کلیدی پیرامون انتخاب مقاله است که پایه اعتبار پژوهش فراترکیب را شکل می‌دهد.

در فراترکیب آنچه تحلیل می‌شود نه کل مقاله، بلکه یافته‌های کیفیِ گزارش‌شده در بخش نتایج مقالات کیفی اصیل است. رعایت این اصل، شرط اساسی اعتبار و انسجام روش‌شناختی پژوهش محسوب می‌شود.
آرش حبیبی

در این‌باره، باید به نکات زیر توجه کرد:

فقط مطالعات کیفی اصیل (Primary Qualitative Studies) باید انتخاب شوند.
مطالعاتی که بر پایه مصاحبه، مشاهده، تحلیل محتوا، نظریه داده‌بنیاد، تحلیل روایت یا تحلیل گفتمان انجام شده‌اند.

تنها بخش «یافته‌های کیفی» این مطالعات به‌عنوان داده در فراترکیب وارد می‌شود.
بخش یافته‌ها شامل مفاهیم، مقولات، کدهای تفسیری یا مضامین استخراج‌شده از داده‌های میدانی است.

مقدمه، ادبیات نظری، چارچوب مفهومی و نتیجه‌گیری جزو داده‌های فراترکیب محسوب نمی‌شوند.
این بخش‌ها ممکن است برای درک کلی از پژوهش مفید باشند، اما در تحلیل نهایی نباید نقش داشته باشند.

در صورت استفاده از مقاله‌های دارای روش ترکیبی (Mixed Methods)، فقط بخش کیفی آن قابل تحلیل است.
بخش کمّی یا نتایج آماری اینگونه مطالعات در فراترکیب جایی ندارد.

چه زمانی از روش فراترکیب استفاده کنیم؟

در سال‌های اخیر، رشد چشمگیر تولید دانش و سهولت دسترسی به منابع علمی، موجب شده است که ادبیات پژوهش در بسیاری از حوزه‌ها بسیار غنی و گسترده باشد. در چنین شرایطی، جمع‌بندی و تحلیل مفهومی این حجم از مطالعات، نیازمند روشی علمی، ساخت‌یافته و قابل تکرار است. فراترکیب، روشی کیفی برای تحلیل نظام‌مند مطالعات کیفی پیشین است که به پژوهشگر امکان می‌دهد با ترکیب تفسیرهای موجود، به کشف مفاهیم و مقولات جدید دست یابد.

به‌طور کلی، روش فراترکیب زمانی مناسب است که:

• ادبیات پژوهش در حوزه مورد مطالعه غنی، متنوع و پراکنده باشد.
• پژوهشگر در پی شکل‌دهی یا توسعه نظریه‌ای جدید بر پایه پژوهش‌های پیشین باشد.
• هدف پژوهش، استخراج مضامین پنهان یا شاخص‌های مفهومی مرتبط با پدیده‌ای خاص باشد.

در مقابل، اگر شرایط زیر برقرار باشد، روش‌های جایگزین پیشنهاد می‌شود:

• اگر ادبیات پژوهش بسیار محدود یا بکر باشد → مصاحبه‌های عمیق با خبرگان پیشنهاد می‌شود.
• اگر تعداد مطالعات بسیار زیاد و واژگان تخصصی متنوع باشد → تحلیل هم‌واژگانی مناسب‌تر است.

برای نمونه در موضوعی مانند «مدیریت دانش» که هزاران مقاله منتشر شده دارد، استفاده از روش فراترکیب به‌تنهایی زمان‌بر و طاقت‌فرسا خواهد بود. در چنین مواردی، تحلیل هم‌واژگانی می‌تواند نقشه‌ای کلان از مفاهیم کلیدی را فراهم کند و پژوهشگر را در انتخاب مسیر دقیق‌تر یاری رساند.

روایی و پایایی روش فراترکیب

روش تحقیق متاسنتر مبتنی بر مطالعات کتابخانه‌ای است بنابراین از ابزارهای ارزیابی حیاتی برای سنجش روایی و پایایی آن استفاده می‌شود. برخی از مهم‌ترین ابزارهای لازم در این زمینه عبارتند از:

• برنامه مهارت‌های ارزیابی حیاتی (CASP)
• ابزار گلین

با استفاده از ابزار گلین یا روش CASP می‌توان میزان اعتبار نتایج حاصل از تحلیل فراترکیب را مورد سنجش قرار داد. روش‌های مختلف دیگری نیز برای ارزیابی روایی و پایایی تحقیق کیفی نیز وجود دارد که در حوزه متاسنتز نیز قایل استفاده است.

مراحل روش تحقیق فراترکیب

روش‌های متعددی برای انجام فراترکیب پیشنهاد شده است که الگوی هفت مرحله‌ای سندلوسکی و باروسو بیشترین کاربرد را دارد.

گام نخست: تنظیم سوال‌های پژوهش

نخستین گام فراترکیب تنظیم پرسش‌های پژوهش است. نخستین سوال برای شروع فراترکیب چه‌چیزی (What) است. همچنین می‌توان سوالاتی را با مضمون چه؟ چه وقت؟ و چگونه مطرح کرد: شاخص‌های اصلی مقوله مورد مطالعه کدامند؟ شاخص‌های مقوله مورد مطالعه شامل چه مواردی است؟ شاخص‌های مقوله مورد مطالعه چه ارتباطی با یکدیگر دارند؟

گام دو: بررسی نظام‌مند متون

در این مرحله پژوهشگر به جستجوی سیستماتیک مقالات منتشر شده در مقاله‌های معتبر خارجی و داخلی با هدف تعیین اسناد معتبر، موثق و مرتبط در بازه زمانی مناسب  می‌پردازد. ابتدا کلمات کلیدی مرتبط گزینش می‌شود. این واژگان در جدولی لیست می‌شود.

گام سه: جستجو و بررسی مقاله‌های مرتبط

پس از شناسایی واژگان کلیدی تحقیق، مجموعه مقاله‌های حاوی واژگان کلیدی شناسایی می‌شود. این مقالات براساس مواردی چون عنوان، چکیده، محتوا و روش تحقیق مانند نمودار زیر غربال می‌شوند و مقاله‌های نهایی استخراج می‌شوند.

گام چهار: استخراج اطلاعات مقالات

در این مرحله محتوای مقالات به دقت مطالعه شده و شاخص‌های اساسی استخراج می‌شود.

گام پنج: تجزیه‌وتحلیل و ترکیب یافته‌های کیفی

مهمترین بخش یک تحقیق کیفی به روش فراترکیب این مرحله است که توسط سایت پارس‌مدیر انجام می‌شود.

گام شش: پایایی و اعتبار مدل (کنترل کیفیت)

در پژوهش کیفی منظور از اعتبار، مفاهیمی شامل دفاع‌پذیری، باورپذیری، تصدیق‌پذیری و حتی بازتاب‌پذیری نتایج تحقق است. یکی از شاخص‌های پایایی تحقیق کیفی، ارزیابی دو یا چند سند از حیث ارجاع به شاخصی خاص است. با استفاده از نرم‌افزار MaxQDA و محاسبه شاخص کاپا می‌توان پایایی را ارزیابی کرد.

گام هفت: استخراج اطلاعات مقالات

در این مرحله از فراترکیب یافته‌های حاصل از مراحل قبل ارائه می‌شود. استفاده از انتروپی شانون در این مرحله مرسوم است.

سخن پایانی

روش فراترکیب، یکی از مناسب‌ترین رویکردهای تحقیق کیفی برای تحلیل نظام‌مند ادبیات پژوهش در حوزه‌های مدیریت و علوم انسانی است. در این روش، با بهره‌گیری از مراحل ساخت‌یافته‌ای همچون الگوی هفت‌مرحله‌ای سندلوسکی و باروسو، پژوهشگر می‌تواند مفاهیم پنهان و مقولات بنیادین پدیده مورد نظر را از دل مطالعات کیفی پیشین استخراج کند. متاسنتز پلی میان پژوهش‌های گذشته و مسیرهای نوآورانه پژوهش آینده می‌سازد و با تحلیل فراتحلیلی تفسیرهای پیشین، به فهمی عمیق‌تر و ساختارمندتر از پدیده‌های اجتماعی کمک می‌کند.

فهرست منابع

حبیبی، آرش. (۱۴۰۰). روش پژوهش پیشرفته. تهران: پارس‌مدیر.

Noblit, G. W., Hare, R. D., & Hare, R. D. (1988). Meta-ethnography: Synthesizing qualitative studies (Vol. 11). sage.

Sandelowski, M., & Barroso, J. (2006). Handbook for synthesizing qualitative research. springer publishing company.

Atkinson, P., Delamont, S., & Housley, W. (2005). Qualitative Research. London: SAGE Publications.

سوالات متداول

تفاوت فراترکیب با فراتحلیل چیست؟

فراترکیب بر پایه تحلیل مفهومی و تفسیر یافته‌های کیفی است، در حالی‌که فراتحلیل یک روش آماری برای ترکیب نتایج کمی و محاسبه اثر کلی از مطالعات عددی است.

چه نوع مطالعاتی در فراترکیب استفاده می‌شوند؟

فقط مطالعات کیفی اصیل که دارای یافته‌های تحلیلی مانند مضامین، مقوله‌ها یا نظریه‌ها هستند. مطالعات کمی یا نظریه‌محور قابل استفاده نیستند.

در فراترکیب کدام بخش مقاله‌ها تحلیل می‌شود؟

تنها بخش «یافته‌های کیفی» در مقالات منتخب به عنوان داده اصلی فراترکیب تحلیل می‌شود—not مقدمه یا چارچوب نظری.

در فراترکیب چند مقاله باید بررسی شود؟

در فراترکیب، معمولاً تحلیل ۷ تا ۱۰ مقاله کیفی اصیل و مرتبط برای شروع مناسب است. با این حال، معیار نهایی «کفایت داده‌ها» رسیدن به اشباع مفهومی است؛ یعنی زمانی که تحلیل مقالات جدید، مفاهیم یا مقوله‌های تازه‌ای ایجاد نکند. مهم‌تر از تعداد، کیفیت، هم‌راستایی موضوعی و عمق یافته‌هاست.