گستره‌پژوهی
گستره‌پژوهی (Scoping Review) یک روش ارزیابی مقدماتی از اندازه و گستره ادبیات پژوهشی در دسترس برای مطالعه پیرامون پدیده موردنظر است. این روش شکلی از سنتز دانش است که یک سوال پژوهشی اکتشافی را آدرس دهی می‌کند.
هدف گستره‌پژوهی ترسیم مفاهیم کلیدى، انواع شواهد و شکاف‌هاى موجود در پژوهش‌هاى مرتبط با یک حوزه یا زمینه تعریف شده است. این کار از طریق جستجوى نظام‌مند، انتخاب کردن و سنتز دانش موجود انجام می‌شود. این روش را میتوان در زمره روش‌های مبتنی بر تحقیق کتابخانه‌ای مانند مرور نظام‌مند، فراترکیب، فراتحلیل و تحلیل هم‌واژگانی قرار داد. با این وجود ویژگی‌های منحصربه‌فردی نیز وجود دارد که گستره‌پژوهی را از دیگر روش‌های تحقیق کیفی مبتنی بر مبانی نظری و پیشینه پژوهش متمایز می‌سازد.
گستره‌پژوهشی و مرور نظام‌مند
گستره‌پژوهی از جهات گوناگون با یک مرور نظام‌مند متفاوت است. گستره‌پژوهی معمولاًً به شکل سریع براى مرور گسترده شواهد پیرامون یک موضوع خاص بدون در نظر گرفتن کیفیت و طراحی مطالعات انجام شده صورت می‌پذیرد. درحالیکه مرور نظام مند براى بررسی موضوعات و سؤالات مشخص و با در نظر گرفتن معیارهاى از قبل تعیین شده براى گزینش مطالعات باکیفیت صورت می‌پذیرد. از همین رو، گستره‌پژوهی را میتوان به عنوان مطالعاتی براى تولید فرضیه در نظر گرفت، درحالیکه مطالعات مرور نظام مند، مطالعات آزمون فرضیه در نظر گرفته میشوند.
روش مرور سیستماتیک (Systematic Literature Review) یکی از انواع روش تحقیق کیفی است که برای بررسی پدیده‌ها و شناسایی مقوله‌ها براساس ادبیات پژوهش مورد استفاده قرار می‌گیرد. این روش بویژه زمانی مفید است که ادبیات پژوهش در زمینه پدیده مورد مطالعه غنی باشد. در چنین شرایطی با روش نظام‌مند میتوان مقوله‌های زیرپنابی پدیده مورد مطالعه را شناسایی، طبقه‌بندی و تلخیص نمود. این روش بسیار مشابه روش‌های فرامطالعه مانند روش فراترکیب و روش فراتحلیل است. ابزار اصلی گردآوری داده‌ها در این روش مانند فرابرگزینش مطالعات کتابخانه‌ای است.
چارچوب گستره‌پژوهی
نخستین چارچوب انجام گستره‌پژوهی در سال ٢٠٠۵ توسط آرکسی و اومالی (Arksey & O’Malley) ارائه شد. آرکسی و امالی چارچوب گستره‌پژوهی را با در نظر گرفتن چهار دلیل اصلی براى انجام آن مشخص کردند. این چهار دلیل عبارتند از:
- مشخص کردن وسعت، محدوده و طبیعت فعالیتهاى پژوهشی
- معین کردن ارزش انجام یک مرور نظام‌مند
- خلاصه کردن و انتشار نتایج پژوهش‌هاى به عمل آمده
- مشخص کردن شکاف‌هاى پژوهشی در ادبیات موجود پیرامون یک پدیده ویژه
آرکسی و اومالی یک چارچوب روش‌شناسی گستره‌پژوهی شامل پنج گام توسعه دادند:
- تعیین پرسش پژوهش
- شناسایی مطالعات مرتبط
- انتخاب مطالعات
- ترسیم داده‌ها
- سازگاری، تلخیص و گزارش نتایج
چارچوب روش‌شناسی گستره‌پژوهی
گام مشاوره یک مولفه موازى اضافی براى تائید یافته هاى گستره‌پژوهی است. استفاده از این مولفه اختیارى است(آرکسی و اومالی، ۲۰۰۵).
آموزش گام‌های گستره‌پژوهی
گام ١: تعیین پرسش پژوهش
همانند مرورهاى نظام مند، نقطه آغازین گستره‌پژوهی هم تعیین سوالات پژوهش است تا راهنماى ساخت استراتژى هاى جستجو باشد. بنابراین بررسی اینکه کدام جنبه یا جنبه هاى سوالات پژوهش داراى اهمیت می‌باشد، باید مد نظر قرار گیرد. در طراحی سوال مربوط به گستره‌پژوهی، به منظور پوشش وسیعتر، رویکرد گسترده اى در نظر گرفته می‌شود.
گام ٢: جستجو براى مطالعات مرتبط
نقطه نظر اصلی در گستره‌پژوهی یک حوزه این است که تا حد امکان در شناسایی مطالعات و مرورهاى مناسب براى پاسخ به سوال اصلی پژوهش جامع و کامل باشد. براى حصول این مسئله به جستجو از طریق منابع گوناگون می‌پردازیم:
- پایگاه‌هاى داده اى الکترونیکی
- فهرست منابع
- جستجوى دستی در ژورنال‌هاى اصلی مرتبط
- شبکه‌هاى موجود، سازمان‌ها و کنفرانس‌هاى مرتبط
گام ٣: انتخاب مطالعات
در این مرحله بر اساس معیارهاى ورود و خروجی که از ابتدا در نظر گرفته شد، مطالعات غیر مرتبط حذف میشوند. دو نفر به بررسی مطالعات از نظر معیارهاى ورود و خروج خواهند پرداخت. اگر پس از بررسی چکیده مقاله، ارتباط آن نامشخص باشد، کل مقاله باید مورد مطالعه قرار گیرد. بهتر است یک تاریخ پایان براى ورود مطالعات در نظر گرفت.
ترسیم داده‌ها
گام چهار به ترسیم داده‌ها (Charting) مربوط است. چارچوب ارائه شده توسط آرکسی و امالی با دیدگاه طرفداران مرور نظام مند حمایت می‌شود که روشهاى مورد استفاده در مراحل گوناگون به روش دقیق و شفاف انجام میشوند. فرآیند کار باید با جزئیات کافی مستند شود تا امکان تکرار مطالعه توسط دیگران وجود داشته باشد. این رویکرد آشکار پایایی یافته‌ها را افزایش میدهد.
در این گام به نمودارسازى آیتم هاى اصلی اطلاعات استخراج شده از گزارش‌هاى مطالعات پژوهشی اولیه که مورد بررسی قرار گرفتند پرداخته خواهد شد. «ترسیم» تکنیکی براى ترکیب و تفسیر داده هاى کیفی از طریق غربال کردن، نمودار کردن و مرتب سازى مواد با توجه به موضوعات و مقوله هاى اصلی می‌باشد. این فرآیند در مرور نظام مند، «استخراج داده» نامیده می‌شود و در فراتحلیل، ممکن است شامل روشهاى آمارى خاص باشد.
در این بخش میتوان داده‌ها را در یک فرم ترسیم داده‌ها در نرم افزار اکسل وارد نمود. این فرم ترکیبی از اطلاعات عمومی و تخصصی در مورد مطالعه است مانند:
- نام نویسنده/نویسندگان، سال انتشار، محل انجام مطالعه
- نوع مداخله، مدت زمان مداخله
- جمعیت مطالعه (گروه ارائه دهنده مراقبت-گروه دریافت کننده مراقبت)
- هدف مطالعه
- روش شناسی
- اندازه‌گیرى پیامد
- یافته‌هاى مهم
در این گام، بخشهاى کلیدى اطلاعات به دست آمده از جستجوها به صورت طبقه بندى شده ارائه میشوند. این طبقه بندى شامل عنوان مقاله، نویسنده/ نویسندگان، سال انتشار، مجله، کشور، روش پژوهش (کیفی، کمی، ترکیبی) و حوزه موضوعی پژوهش خواهد بود.
جمع‌بندى، خلاصه سازى و گزارش یافته‌ها
گام ۵ از مطالعه شامل جمع‌بندى، خلاصه‌سازى و گزارش یافته‌ها می‌باشد. در مقایسه با یک مرور نظام مند کامل که محقق به مطالعه و مرور حجم وسیعی از مطالعات می‌پردازد و تنها درصد کوچکی از اطلاعات در مطالعه وارد می‌شود و شواهد یا یافته هاى مطالعاتی که در مرور نهایی وارد نشدند، چاپ نمی شوند، در گستره‌پژوهی به دنبال ارائه یک مرور کلی از تمامی مطالب مورد بررسی و به دنبال آن بهترین شیوه ارائه این حجم عظیم داده است که داراى اهمیت می‌باشد.
همچنین برخلاف یک مرور نظام مند، گستره‌پژوهی به دنبال «ترکیب شواهد» یا گردآوری یافته‌ها از مطالعات گوناگون نیست. در حالی که یک گستره‌پژوهی به یک چارچوب تحلیلی یا ساختار موضوعی براى ارائه شرح روایی متون نیاز دارد، هیچ تلاشی براى ارائه دیدگاه پیرامون «وزن» شواهد در رابطه با مداخلات یا سیاست‌هاى خاص انجام نمی شود. این بدان دلیل است که گستره‌پژوهی به دنبال ارزیابی کیفیت شواهد نیست و در نتیجه نمی‌تواند تعیین کند که آیا مطالعات خاص یافته‌هاى قوى یا قابل تعمیم ارایه میدهد یا خیر.
گام ۶ انجام مشاوره است که این مرحله اختیارى می‌باشد.
منبع
Arksey, H., & O’Malley, L. (2005). Scoping studies: towards a methodological framework. International journal of social research methodology, 8(1), 19-32.
