فراتحلیل (متاآنالیز)

فراتحلیل (Meta Analysis) یک روش آماری و نظام‌مند است که به ترکیب یافته‌های پژوهش‌های دیگر در یک زمینه واحد می‌پردازد [۱]. به‌عبارت دیگر متاآنالیز با کمک روش‌های آماری یافته‌های پژوهش‌های گوناگون را تحلیل و یکپارچه‌سازی می‌کند [۲].

این روش فصل مشترک روش‌های پژوهش کیفی و روش‌های آماری است و از هر دو منظر قابل بررسی است. از آنجا که در گونه‌شناسی روش‌های تحلیل داده‌ها، فراتحلیل زیرمجموعه مرور سیستماتیک قرار می‌گیرد برخی آن را یک روش تحقیق کیفی قلمداد می‌کنند. با این وجود به‌نظر می‌رسد باید فراتحلیل را یک روش تحلیل آماری و کمی در نظر گرفت [۳].

این روش از ترکیب یافته‌های گوناگون تحلیل‌های آماری حاصل می‌شود. مطالعات علمی با روش فرا تحلیل زمانی انجام می‌شود که چندین مطالعه علمی وجود داشته که همگی برحسب یک هدف یا بررسی وجود یک اثر (تیمار) صورت گرفته شده و بخواهیم نتایج و همچنین خطای آن‌ها را با یکدیگر مقایسه و نتیجه جدید به عنوان برآیند نتایج قدیم، حاصل نماییم. در هر یک از روش‌های تحلیلی، میزان خطای مشخصی توسط محقق گزارش شده‌است. در فرا تحلیل قرار است به کمک نتایج بدست آمده، خطای مورد مطالعه کاهش یافته و ترکیبی از همه تحقیق‌ها حاصل شود.

مقدمه‌ای بر روش فراتحلیل

که فراتحلیل یکی ار رویکردهای فرامطالعه است. این روش در مقایسه با فراترکیب (Meta Synthesis) و فرابرگزینش (Meta summary) روشی پیچیده‌تر است. جهت انجام فرا تحلیل در ابتدا باید حوزه‌ای انتخاب گردد که نتایج مطالعات در آن حوزه دو پهلو و با ابهام همراه باشد. سپس مراحل ذیل به ترتیب انجام می‌پذیرد:

• شناسایی نتایج تحقیقات
• ترکیب نتایج تحقیقات انتخاب شده و مقایسه آن‌ها با یکدیگر
• ارزشیابی نتایج فراتحلیل به منظور کاهش خطا در برآورد

فرا تحلیل شکاف‌های موجود در پیشینه، دانش و برخی موارد  ضعف‌های نظری را آشکار ساخته و جهت تعیین نقاط قوت تحقیق بینش کافی را ایجاد می‌نماید. درواقع فراتحلیل پاسخی قطعی و نهایی برای درک مسائل تحقیقی و مانند سایر روش‌های تحلیل داده‌ها بر اساس گفته گرین و هال: «یاریگر اندیشه است نه جایگزین آن».

تاریخچه روش فراتحلیل (متاآنالیز)

بطور سنتی در مدیریت و علوم انسانی، در بخش مقدمه یک تحقیق، به مرور ادبیات تحقیقات مشابه پرداخته شده و شباهت‌ها و تفاوت‌های تحقیقات بیان می‌شده است. رویکرد ایده‌آل آن است که بتوان نتایج این تحقیقات را با یکدیگر ترکیب کرد. کارل پیرسون (۱۹۰۴) در مجله پزشکی بریتانیا مطالعه‌ای انجام داد که به روش متاآنالیز کنونی بسیار نزدیک است. فیشر (۱۹۳۲) آماردان مشهور، یکی از پیشگامان این حوزه بود و کوشش کرد براساس نتایج پژوهش‌های مختلف برای محاسبه معناداری آماری استفاده کند.

جین گلاس روان‌شناس و آماردان مطالعه‌ای را برای ترکیب نظریه‌های این حوزه به سال ۱۹۷۶ ارائه کرد که بسیار بازتاب پیدا کرد [۴]. پس از آن به سرعت رویکردهای مختلف برای فراتحلیل پایه‌گذاری شد. روزنتا رویکرد ویژه خود در فراتحلیل را بوجود آورد که هنوز هم یکی از قوی‌ترین رویکردهای فراتحلیل می‌باشد.

آموزش روش فراتحلیل

پس از آن هانتر و اشمیت، در روان‌شناسی صنعتی با رویکردی کاملا متفاوت که تعمیم اعتبار نام دارد، رویکرد ویژه خود در فراتحلیل را پایه‌گذاری نمودند. بیان ریاضی قوی‌تری در آثار هدجس و اولکین به چشم می‌خورد که رویکرد مشهور سومی را بوجود آورده‌اند. رویکردهای متعددی برای فراتحلیل وجود دارد و هنوز مشخص نشده است که بهترین رویکرد برای این روش کدام است.

روش انجام فراتحلیل

گام‌های اصلی روش فراتحلیل عبارتند از:

۱) تدوین پرسش‌ها پژوهش

۲) جستجوی ادبیات و مبانی نظری پژوهش

۳) تعیین معیارهای انتخاب و غربال مطالعات

۴) تصمیم در مورد اینکه کدام متغیرهای وابسته یا شاخص‌های آماری مجاز یا مناسب هستند.

۵) انتخاب مدل فراتحلیل مناسب

در فرا تحلیل ابتدا هدف پژوهشگر مشخص و مساله تحقق به روشنی تعریف می‌گردد. برای تدوین پرسش‌های پژوهشی می‌تواند از الگوی پیکو (PICO ) استفاده کرد:

• جمعیت (Population)
• مداخله (Intervention)
• مقایسه (Comparison)
• پیامد (Outcome )

سپس از میان مطالعات موجود، از مواردی که با ملاک‌های پژوهش هماهنگی لازم را دارند، نمونه‌گیری به عمل می‌آید. در مرحله سوم داده‌های تحقیق‌ها جمع‌آوری و ویژگی‌های آنها بر اساس هدف تحقیق فرا تحلیلی کدگذاری و طبقه‌بندی می‌گردند. نتایج مطالعه به یک مقیاس کمی مشترک تبدیل می‌شود( بطوری که قابل مقایسه باشد). سرانجام برای بررسی روابط بین ویژگی‌های مطالعات و یافته‌ها، روش‌های آماری کمی مورد استفاده قرار می‌گیرند.

در زمینه‌های گوناگون مدیریتی، روش‌های متفاوتی جهت تحقیق و شناخت واقعیت و پدیده‌های اجتماعی وجود دارد. فراتحلیل نیز یکی از این روش‌ها می‌باشد. فراتحلیل یکی از روش‌های توصیفی است که تحقیقات انجام شده را ارزیابی می‌نماید. در واقع از تحلیل آماری بسیاری از مطالعات و تحقیقات منفرد در حوزه‌ای مشخص به منظور ترکیب و یکپارچه سازی نتایج آنها، فراتحلیل نامیده می‌شود. در فراتحلیل، بیشترین تاکید بر ترکیب و یکپارچه‌سازی نتایج آنها جهت استفاده علمی و کاربردی است. بنابراین فراتحلیل، مقایسه نتایج تحقیقات دیگران است. بدان معنی که از تحقیقات و نتایج آنها و تحلیل موجود، تحلیل دیگری عرضه گردد.

انواع فراتحلیل و کاربردهای آن

میلر و پولک درسال ۱۹۹۴ فراتحلیل را به سه دسته تقسیم کردند:

۱) فراتحلیلی که صرفاً نقاط قوت اثر یک متغیر را در مطالعات مختلف بررسی و آن را به طور خلاصه بیان می‌کند.

۲) در این دسته علاوه بر تلخیص نقطه قوت یک اثر، برای تشریح ناهمگونی و عدم تجانس منابع از تحلیل‌های تعدیل‌کننده استفاده می‌شود.

۳) در دسته علاوه بر فعالیت‌های دو دسته قبل، با بررسی متغیرهایی که در یک پژوهش مورد دستکاری قرار نگرفته‌اند، شواهدی جدید را برای یک نظریه ارائه می‌شود.

به طور کلی، دو نوع از شواهد را می‌توان هنگام انجام یک فرا تحلیل متمایز کرد:

• داده‌های مجزای شرکت‌کنندگان (Individual Participant Data) با نماد IPD
• داده‌های تجمیعی (Aggregate Data) با نماد AD

داده‌های تجمیعی ممکن است بطور مستقیم یا غیرمستقیم جمع آوری شده باشند. این داده‌ها معمولاً در دسترس است مانند ادبیات و مبانی نظری موضوع. به طور معمول تخمین‌های مختصر مانند «نسبت بخت» (Odd Ratio) یا «ریسک نسبی» (Relative Risk) را محاسبه و نشان می‌دهد. این مقدارها، می‌توانند به طور مستقیم در مطالعات مشابه مفهومی، با استفاده از چندین رویکرد تحقیقی استخراج شوند.

از سوی دیگر، داده‌های تجمیعی غیرمستقیم اثر دو تیمار را که در مقایسه با یک گروه کنترل مشابه در فرا تحلیل قرار گرفته‌اند، اندازه‌گیری می‌کند. به عنوان مثال، اگر درمان A و درمان B به طور مستقیم در مقابل «دارو نما» (Placebo) در فرا تحلیل‌های جداگانه مقایسه شوند، می‌توانیم از ترکیب این دو نتیجه برای بدست آوردن تخمینی از تأثیر A در مقابل B در یک مقایسه غیرمستقیم بهره ببریم و مشخص کنیم اثر درمان A در مقابل دارونما با حذف اثر درمان B چگونه است.

مدل‌های فراتحلیل

مدل‌های فراتحلیل مبتی بر اثرات ثابت و اثرات تصادفی هستند. معیار انتخاب مدل مناسب در فراتحلیل آزمون های ناهمگونی هستند. انتخاب کدام مدل در انجام فراتحلیل مهم است. اگر آزمون ناهمگونی معنادار بود و نشان داد که مطالعات حاضر در فراتحلیل از جهات مختلف مانند آزموندی، شیوه نمونه گیری، طرح تحقیق و … ناهمگون و متفاوت هستند از مدل اثرات تصادفی و در غیر این صورت از مدل اثرات ثابت استفاده می شود. انواع مدل‌های موجود عبارتند از:

• مدل اثرات ثابت
• مدل اثرات تصادفی

در مدل اثرات ثابت (Fixed Effect) فرض بر این است که همه مطالعات در فراتحلیل دارای یک اندازه اثر مشترک واقعی هستند. از طرف دیگر، همه اثرات موثر بر اندازه اثر در همه مطالعات مشترک هستند. بنابراین اندازه اثر واقعی در همه مطالعات یکی هستند. به اندازه واقعی، تتا گفته می شود.

مدل «اثرات تصادفی» (Random Effect)  مدل رایج مورد استفاده در ترکیب تحقیق و مطالعات ناهمگن است. در مدل اثرات ثابت همه مطالعات یکی هستند. این فرض در همه تحقیقات ترکیبی برقرار نیست. وقتی ما تصمیم به ترکیب گروهی از مطالعات در یک فراتحلیل می‌گیریم، به طور حتم به مقدار کافی دارای اشتراک هستند که وارد تحقیقات ترکیبی شده اند. ولی هیچ دلیلی برای این وجود ندارد که اندازه اثرات واقعی در همه مطالعات دقیقا یکی باشد.

سخن پایانی

روش فراتحلیل شامل کلیه مراحل تحقیق یعنی نظریه، روش، نتایج و غیره می‌باشد. در این روش، نخست با شکستن اجزای کل به ماوراء و فراتر از کل اولیه دست پیدا می‌شود. سپس تحلیل اولیه به نحوی منتقل می‌گردد که یافته‌های نامناسب در چارچوبی قابل قبول قرار گیرد. سرانجام، تحلیل‌های ترکیب شده اطلاعاتی را نشان می‌دهند که در اطلاعات اولیه موجود نباشند. در عمل، ابتدا اطلاعات از منابع اولیه استخراج و سپس با یکدیگر ترکیب شده و سرانجام یک کل جدید را تشکیل می‌دهند.

آنچه که بر اهمیت و کاربرد روش فراتحلیل افزوده‌است، نقش آن در ترکیب و یکپارچه‌سازی تحقیقاتی است که به صورت انفرادی و پراکنده انجام گرفته‌است. از نظر روش‌شناختی نیز فراتحلیل به روشنی خلاءها و مشکلات و نواقص تحقیقات و مطالعات پیشین را نشان می‌دهد. در حقیقت پایایی این نوع تحقیقات از طریق تقابل یافته‌های تحقیقاتی و روایی آنها از طریق آزمون سازگاری آنها با واقعیت به دست می‌آید و هر دو این‌ها به دلیل انباشت دانش و توسعه آن در فراتحلیل است.

فهرست منابع

۱. Balduzzi, S., Rücker, G., & Schwarzer, G. (2019). How to perform a meta-analysis with R: a practical tutorial. BMJ Ment Health, 22(4), 153-160.

۲. Higgins, J. P., & Green, S. (Eds.). (2008). Cochrane handbook for systematic reviews of interventions.

۳. Borenstein, M., Hedges, L. V., Higgins, J. P., & Rothstein, H. R. (2021). Introduction to meta-analysis. John Wiley & Sons.

۴. Glass, G. V. (1976). Primary, secondary, and meta-analysis of research. Educational researcher, 5(10), 3-8.