پژوهش اسنادی (Documentary Research) روشی در علوم اجتماعی است که با تکیه بر اسناد و مدارک مکتوب، دادههای نظری یا تجربی را برای تحلیل پدیده‌ها فراهم میکند. پژوهش اسنادی در چارچوب پژوهش کیفی، برای شناسایی مفاهیم از طریق کدگذاری متون کتاب‌ها، مقاله‌ها و سندهای مکتوب به‌کار می‌رود. در این نوشتار، با مفهوم پژوهش اسنادی، تفاوت آن با مطالعه کتابخانه‌ای، جایگاه آن در روش‌شناسی علوم اجتماعی، و گام‌های اجرایی آن آشنا خواهید شد.
آشنایی با پژوهش اسنادی
پژوهش اسنادی، استفاده از منابع و اسناد بیرونی برای پشتیبانی از نظریه یا دیدگاهی در مطالعات دانشگاهی است. این روش نه‌تنها به‌عنوان روشی مستقل، بلکه به‌عنوان ابزاری مکمل برای تحلیل کیفی نیز به‌کار می‌رود. در واقع روش اسنادی می‌تواند شیوه‌های اجرایی لازم برای بررسی پیشینه پژوهش را فراهم آورد.
گاهی تحقیق کتابخانه‌ای را به‌جای پژوهش اسنادی به‌کار می‌برند که رویکرد دقیق و درستی نیست. زیرا منظور از مطالعات کتابخانه‌ای، مطالعاتی است که موضوعات مورد مطالعه در اختیار و دسترس پژوهشگر قرار ندارد. این منابع غالباً مربوط به گذشته‌ای دور یا نزدیک می‌گردد. پژوهشگر از اسناد و مدارک زمان‌های پیشین که در کتابخانه‌ها موجود می‌باشند، استفاده میکند.
روش پژوهش اسنادی هم به منزله روشی تام و هم تکنیکی برای تقویت سایر روش‌های کیفی در پژوهشهای علوم اجتماعی مورد توجه است. در این روش، پژوهشگر دادههای پژوهشی خود را درباره کنشگران، واقیع و پدیده‌های اجتماعی، از بین منابع و اسناد گردآوری میکند. بخش قابل توجهی از پژوهشهای نظری در جامعه شناسی، خواسته یا ناخواسته از روش اسنادی بهره می‌برند.
گام‌های پژوهش اسنادی
جان اسکات (۱۹۹۰) چارچوبی کاربردی برای تحلیل اسناد در پژوهشهای علوم اجتماعی ارائه داده است. این رویکرد، بر چهار گام کلیدی تأکید دارد که پژوهشگر باید به‌صورت نظاممند آن‌ها را دنبال کند تا اعتبار، معنابخشی و کاربست اسناد تضمین شود.
- مستندسازی (Authenticity)
- اعتبارسنجی (Credibility)
- بازنمایی (Representativeness)
- معناداری (Meaningfulness)
مستندسازی: بررسی اصالت سند، یعنی اطمینان از این‌که سند واقعی، دست‌نخورده و متعلق به منبع مورد ادعاست. پژوهشگر باید منشأ تولید سند و شرایط تولید آن را به‌دقت بررسی کند.
اعتبارسنجی: سنجش صحت و درستی محتوای سند. آیا اطلاعات ارائه‌شده دقیق، عاری از تحریف یا سوگیری عمدی بوده‌اند؟ بررسی انگیزه نویسنده و زمینه تولید محتوا در این گام اهمیت دارد.
بازنمایی: ارزیابی این‌که آیا سند مورد نظر نمونه‌ای معتبر و بازتابی از کلیت اسناد مشابه است یا صرفاً موردی خاص و استثنایی. این گام برای تعمیم‌پذیری تحلیل اسنادی ضروری است.
معناداری: تحلیل قابلیت تفسیر سند: آیا متن وضوح دارد؟ واژگان و مفاهیم قابل فهم‌اند؟ پژوهشگر باید بتواند از دل سند، معنا و دادههای نظری استخراج کند.
این چارچوب چهارگانه، پژوهش اسنادی را از یک فعالیت جمع‌آورانه صرف، به فرایندی نظاممند و قابل تحلیل تبدیل میکند.
کاربرد پژوهش اسنادی
پژوهش اسنادی همان‌طور که ذکر شد بر مبنای استفاده از اسناد و مدارک است. این روش بویژه زمانی مورد کاربرد است؛ که یا تحقیقی تاریخی در دست انجام باشد. کاربرد دیگر آن مرتبط با پدیده‌های موجود بوده و محقق درصدد شناسایی تحقیقات قبلی در مورد آن موضوع برآمده باشد. همچنین ممکن است پژوهش نیاز به استفاده از اسناد و مدارک را ایجاب نماید. به عبارت دیکر لازم باشد در یک زمینه خاص، مأخذیابی شود.
کاربرد پژوهش اسنادی
کاربرد روش اسنادی در تحقیقات تاریخی بسیار زیاد است. اگر قرار باشد در صدد شناخت خانواده در عصر خاصی از گذشته برآییم، بدیهی است به دلیل فاصله زمانی که با ما دارد، باید از روش اسنادی بهره گیریم. استفاده از روش اسنادی در یک بررسی و تحقیق تاریخی دارای مزایای خاصی است. فاصله زمانی پژوهشگر با واقعه تاریخی سبب می‌شود که وی بتواند کل واقعه را در رابطه با وقایع مشابه در جهان آن‌روز ببیند و تحلیل کند.
همچنین، پژوهشگر در درون دوره تاریخی پدیده نمی‌تواند، دیدی جامع و فراگیر در مورد پدیده داشته باشد. فاصله زمانی که از زمان وقوع حادثه تاریخی تا زمان پژوهش اسنادی پدید می‌آید، به پژوهشگر کمک میکند تا عوامل اصیل رویکرد تاریخی را با دقّت بیشتری بشناسد. این سبب می‌شود از تکرار، اجتناب ورزد و به نتایج نوینی دست یابد.
تفاوت پژوهش اسنادی و اسنادکاوی
هرچند «پژوهش اسنادی» و «اسنادکاوی» گاه به‌جای یکدیگر به‌کار می‌روند، اما این دو مفهومی متفاوت در روش‌شناسی پژوهش دارند که لازم است از یکدیگر تفکیک شوند.
پژوهش اسنادی یک روش گردآوری داده‌ها در پژوهشهای نظری و کیفی است که در آن، داده‌ها از طریق منابع مکتوب مانند کتاب‌ها، مقالات، گزارش‌ها و اسناد تاریخی استخراج می‌شود. در این رویکرد، اسناد به‌منزله منابع اطلاعاتی برای پاسخ به پرسش پژوهش استفاده می‌شوند و تمرکز بیشتر بر بازیابی دانش، تبیین نظری، و پشتیبانی از مفاهیم است.
در مقابل، اسنادکاوی یک روش تحلیل داده‌هاست که هدف آن، استخراج مضامین، مفاهیم یا ساختارهای معنایی از محتوای اسناد است. در اسنادکاوی، سند نه صرفاً به‌عنوان منبع داده، بلکه به‌عنوان واحد تحلیل در نظر گرفته می‌شود. پژوهشگر با استفاده از تکنیک‌هایی مانند تحلیل مضمون، تحلیل گفتمان یا کدگذاری کیفی، معنا و ساختار درونی اسناد را تحلیل میکند.
منابع پژوهش اسنادی
در پژوهش اسنادی، منابع اصلی شامل متون مکتوب مانند کتاب‌ها، مقالات، اسناد تاریخی و همچنین منابع چندرسانه‌ای نظیر فیلم، عکس، اسلاید و سایر فناوری‌های ضبط اطلاعات هستند. این منابع عمدتاً شامل داده‌ها، تحلیل‌ها و نظریه‌هایی هستند که توسط نویسندگان و پژوهشگران پیشین در موضوع مورد نظر تولید شده‌اند.
منابع پژوهش اسنادی را می‌توان به سه دسته اصلی تقسیم کرد:
کتاب‌ها: شامل فرهنگ‌نامه‌ها، دایرهالمعارف‌ها، اطلس‌ها و همچنین آثار تخصصی در حوزه‌های علمی مختلف.
نشریات ادواری: شامل روزنامه‌ها، مجله‌های علمی–تخصصی و عمومی.
اسناد رسمی: نظیر گزارش‌های آماری، دستورالعمل‌ها و نشریات سازمان‌های رسمی مانند بانک مرکزی، مرکز آمار، وزارت دادگستری و سایر نهادهای تخصصی.
اعتبار این روش، وابسته به اصالت و کیفیت منابع مورد استفاده است. ارجاع دقیق به مآخذ نه‌تنها به سنجش علمی کمک میکند، بلکه پیوند اخلاق پژوهش با روش علمی را نیز نمایان می‌سازد. پژوهشگر موظف است منشأ هر نقل‌قول یا اطلاعات برگرفته‌شده را شفاف و دقیق مشخص کند تا حقوق معنوی مؤلفان رعایت شود و اعتبار پژوهش حفظ گردد.
سخن پایانی
در میان پارادایم‌های کیفی علوم اجتماعی، پژوهش اسنادی جایگاهی کانونی دارد و به‌ویژه در رویکردهای هرمنوتیک، تفسیرگرایانه و قوم‌نگاری مورد استفاده قرار می‌گیرد. این روش بر تحلیل اسنادی متمرکز است که حاوی اطلاعاتی درباره پدیده‌های مورد مطالعه‌اند و مستلزم رویکردی توصیفی–تفسیری است. با این‌حال، برخلاف سنت هرمنوتیک که بر تأویل نیت مؤلف تأکید دارد، پژوهش اسنادی بیشتر بر بازشناسی اسناد به‌عنوان گفتمان‌های مکتوب و منابع اطلاعاتی متمرکز است. از این‌رو، این روش را می‌توان از منظر معرفت‌شناختی، در چارچوب پارادایم تفسیری جای داد.
فهرست منابع
حبیبی، آرش. روش پژوهش پیشرفته. تهران: پارس‌مدیر.
Tight, M. (2019). Documentary research in the social sciences. New York: Sage.
Scott, J. (2014). A matter of record: Documentary sources in social research. John Wiley & Sons.
سوالات متداول
پژوهش اسنادی با مرور اسناد و منابع مکتوب، دادههای نظری یا تاریخی را گردآوری میکند. فراترکیب روشی برای ترکیب نظاممند یافتههای کیفی پژوهشهای پیشین و استخراج مفاهیم جدید است. فراتحلیل روشی آماری برای ترکیب نتایج کمی پژوهشهای متعدد است.
نگارنده: پشتیبانی پارس‌مدیر | 
