روایی و پایایی تحقیق کیفی نشان می‌دهد که کدگذاری انجام شده تا چه میزان قابل اعتماد است و به درستی انجام شده‌است. بررسی میزان اعتبار و قابلیت اعتماد در روش تحقیق کیفی یک موضوع بسیار کلیدی است.
در پژوهش کیفی، روایی (Validity) و پایایی (Reliability) به شیوه‌ای متفاوت از پژوهش‌های کمی بررسی می‌شوند. در پژوهش کمی، این مفاهیم عمدتاً بر پایه‌ی سنجش‌های عینی و تکرارپذیری نتایج تعریف می‌شوند. اما در پژوهش کیفی، معیارهایی مانند قابلیت اعتماد، باورپذیری، انتقال‌پذیری و تأییدپذیری برای سنجش روایی و پایایی به کار می‌روند.
البته باید تاکید کرد اعتبار (روایی) و اعتماد (پایایی) در دوران اثبات‌گرایی (پوزیتیویسم) و تحلیل کمی اهمیت بسیاری داشت. اکنون در دوران پسااثبات‌گرایی که پژوهش‌های کیفی اهمیت بیشتری یافته‌اند، این مفاهیم نیز کمرنگ شده‌اند. با این وجود دانشگاه‌های ما هنوز قرائت خود را دارند و بر مقادیر کمی برای سنجش روایی و پایایی در تحقیقات کیفی پافشاری می‌کنند. نظر به اهمیت موضوع در این نوشتار کوشش بر آن است تا روایی و پایایی تحقیق کیفی مفهوم‌سازی و تعریف شود.
مفهوم روایی و پایایی در تحقیق کیفی
باتوجه به ویژگی‌های پژوهش کیفی و داشتن ریشه‌های تفسیری و تاویلی آن، سنجش روایی و پایایی یک موضوع اساسی و محل بحث است. از دیرباز در بین پژوهشگران کیفی در خصوص چگونگی کسب اعتبار تحقیق و چگونگی اطمینان از آن مباحث متعددی صورت پذیرفته است. اعتبار به این موضوع م یپردازد که آیا موضوعی که ادعا می‌شود، به طور واقعی بررسی شده است؟ (مشابهت با کمی). نکته ی افتراق این است که در تحقیقات کمی، ایده‌های اعتبار بر شیوه هایی نظیر اعتبار مقیاس‌های رتبه بندی مورد استفاده در یک مصاحبه ی ساختارمند متمرکز می‌شود، اما در تحقیقات کیفی توجه به اعتبار تفاسیر است.
برای تحلیل کیفی مصاحبه‌های تخصصی مقطع کارشناسی ارشد و دکتری با پارس مدیر ارتباط برقرار کنید.
مفهوم اعتبار در تحقیقات کیفی از منظرهای مختلفی به کار رفته‌است. این مفهوم واحد نبوده، بلکه مفهومی پیچیده و فراگیر و هم هجانبه بوده است. کاربرد این مفهوم در پروژه‌ها و مطالعات تحقیق اجتناب ناپذیر بوده است. هرچند که بعضی از پژوهشگر ان کیفی عنوان داشته‌اند که اعتبار در تحقیقات کیفی کاربردی ندارد، اما در نهایت استفاده از مقیاسی را برای تحقیقات‌شان و کنترل صلاحیت آن، لازم دیده اند.
برای نمونه، کرسول بر این تاکید دارد که یک پژوهشگر، چه مفروضات پارادایمی را در مطالعه خود در نظر گرفته‌است. با وجود این، هر کدام از پژوهشگران از منظر دیدگاه خودی به موضوع اعتبار نگریسته و در کاربرد آن از مفاهیم متعددی، نظیر کیفیت، دقت و قابلیت اعتماد استفاده کرده است.
بهبود روایی و پایایی در تحقیق کیفی
روایی در پژوهش کیفی به معنای میزان دقت و صحت یافته‌ها در بازنمایی واقعیت است. برای افزایش روایی در پژوهش کیفی از روش‌های زیر استفاده می‌شود:
مثلث‌سازی (Triangulation): استفاده از منابع داده‌ای مختلف، پژوهشگران مختلف، یا روش‌های متفاوت برای گردآوری و تحلیل داده‌ها.
بازبینی مشارکت‌کنندگان (Member Checking): ارائه‌ی یافته‌ها به شرکت‌کنندگان برای تأیید یا اصلاح آن‌ها.
توصیف غنی و دقیق (Thick Description): ارائه‌ی توضیحات جامع و جزئی از زمینه‌ی پژوهش برای افزایش شفافیت.
بررسی توسط همکاران (Peer Debriefing): مشورت با پژوهشگران دیگر برای بازبینی یافته‌ها.
پایبندی به گزارش‌دهی شفاف (Audit Trail): مستندسازی گام‌به‌گام فرآیند پژوهش برای بررسی صحت آن.
پایایی در پژوهش کیفی معمولاً به قابلیت اعتماد (Trustworthiness) تعبیر می‌شود و به میزان پایداری و ثبات یافته‌ها در شرایط مشابه اشاره دارد. روش‌های افزایش پایایی شامل:
ثبات کدگذاری (Intercoder Reliability): توافق بین پژوهشگران مختلف در کدگذاری داده‌ها.
ثبت دقیق مراحل پژوهش (Dependability): ثبت همه‌ی مراحل تحلیل برای امکان بازبینی.
انتقال‌پذیری (Transferability): ارائه‌ی جزئیات کافی برای امکان تعمیم نسبی یافته‌ها در شرایط مشابه.
تأییدپذیری (Confirmability): استفاده از اسناد و مدارک پژوهش برای نشان دادن اینکه یافته‌ها مبتنی بر داده‌ها هستند، نه سوگیری‌های پژوهشگر.
در مجموع، روایی و پایایی در پژوهش کیفی مفاهیمی انعطاف‌پذیرتر از پژوهش کمی هستند و به جای اعداد و آمار، بر اعتبار و انسجام در فرآیند پژوهش تأکید دارند.
معیارهای لینکلن و گوبا
ایگن گوبا (Egon G. Guba) و ایوونا لینکلن (Yvonna Lincoln) چهار معیار اصلی را برای ارزیابی کیفیت پژوهش کیفی ارائه داده‌اند که جایگزینی برای روایی و پایایی در پژوهش‌های کمی محسوب می‌شوند. این چهار معیار عبارت‌اند از:
- قابلیت اعتبار (Credibility)
- قابلیت انتقال (Transferability)
- قابلیت تأیید (Confirmability)
- اطمینان‌پذیری (Dependability)
قابلیت اعتبار (باورپذیری)
معادل روایی در پژوهش‌های کمی است یعنی میزان و درجه اعتماد به واقعی بودن یافته‌ها برای شرکت کنندگان در پژوهش.
قابلیت انتقال (انتقال‌پذیری)
جایگزین اعتبار بیرونی در پژوهش‌های کمی است و به معنی قابلیت تعمیم پژوهش به سایر حوزه‌ها و زمینه‌های مشابه است.
قابلیت تأیید (تأییدپذیری)
به معنای پرهیز از سوگیری است، اما در پژوهش‌های کمی به معنی قدرت تحلیل و دقت داده‌ها و میزان تأیید آن‌ها است. بیانگر تلاش پژوهشگر در جهت احراز شاخص عینیت در پژوهش است.
قابلیت اطمینان (اطمینان‌پذیری)
معادل پایایی در پژوهش کمی است. به درجه بازیافت و تکرار پذیری داده‌ها توسط سایر پژوهشگران اطلاق می‌شود.
معیارهای کمی برای سنجش اعتبار تحقیق کیفی
همچنین چهار معیار کمی نیز برای سنجش روایی و پایایی تحقیق کیفی مطرح شده است:
- ضریب هولستی
- پی‌اسکات
- کاپای کوهن
- آلفای کریپندورف
برای محاسبه پایایی با روش هولستی متون در دو مرحله کدگذاری می‌شوند. در نهایت پایایی براساس درصد توافق مشاهده شده محاسبه می‌شود. روش هولستی ساده و کاربردی است اما اشکال آن این است که نمی تواند مشخص نماید که چه میزان توافق بین کد گذاران ناشی از شانس و چه میزان ناشی از تعداد طبقات در تحلیل است. اسکات برای خنثی کردن اثر شانس شاخص فی را مطرح ساخت. ضریب کاپای کوهن و Pi اسکات در نحوه محاسبه توافق مورد انتظار با هم متفاوت هستند.
سخن پایانی
یکی از پرسش‌های همیشگی پژوهشگران این است که چه معیارهایی برای اعتبارسنجی تحقیقات کیفی وجود دارد؟ به طور کلی چهار معیار کیفی شامل «باورپذیری»، «انتقال‌پذیری»، «تایید‌پذیری» و «اطمینان‌پذیری» توسط لینکلن و گوبا مطرح گردید. همچنین چهار معیار کمی شامل «ضریب هولستی»، «پی‌اسکات»، «کاپای کوهن» و «آلفای کریپندورف » نیز مطرح است. برای بررسی بیشتر مقاله پایایی تحقیقات کیفی را مطالعه کنید.
روش‌های پژوهش کیفی محصول نگرشی جدید به تحقیق در فرایند گذار از کمیت‌گرایی (پوزیتویسم) به ذهنیت‌گرایی، پدیدارشناسی و تاویل هستند. کوشش در جهت پرهیز از کمی‌گرایی و حرکت به‌سوی ذهنیت‌گرایی از نخستین اهداف پژوهش کیفی بود. بدون تردید حرکت روش تحقیق از شیو ه‌های کمی به کیفی، با هدف بهبود شناخت مفاهیم ذهنی و انسانی است. با این وجود اصرار اساتید دانشگاهی کشور بر مقادیر کمی و ملاحظات آماری برای تایید یا رد یافته‌های یک پژوهش کیفی برای من جای پرسش است.
به‌طور کلی سنجش روایی و پایایی در تحقیقات کیفی از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. با این حال، مفاهیمی چون اعتبار و پایایی در زمینه پژوهش‌های کیفی به اندازه روش‌های کمی اهمیت ندارند. در پژوهش‌های کیفی کوشش بر آن است تا با ملاحظات گوناگون قابلیت اعتماد به یافته‌ها بهبود یابد. این مساله حتما باید در آموزش تحلیل کیفی مورد وثوق پژوهشگران قرار گیرد.
حبیبی، آرش. (۱۴۰۰). روش پژوهش پیشرفته. تهران: پارس‌مدیر.
نگارنده: پشتیبانی پارس‌مدیر | 
