پایائی پرسشنامه

پایایی پرسشنامه (Reliability) نشان می‌دهد ابزار اندازه‌گیری در شرایط یکسان تا چه اندازه نتایج یکسانی به دست می‌دهد. پایایی یکی از ویژگی‌های ابزار اندازه‌گیری (پرسشنامه یا مصاحبه یا سایر آزمون‌های علوم اجتماعی) است.

از واژه Reliability در روش پژوهش داخلی با عنوان قابلیت اعتماد، پایایی، ثبات و اعتبار یاد می‌شود. از جمله تعریف هایی که برای قابلیت اعتماد ارائه شده است می‌توان به تعریف ارائه شده توسط ایبل و فریسبی (۱۹۸۹) اشاره کرد: «همبستگی میان یک مجموعه از نمرات و مجموعه دیگری از نمرات در یک آزمون معادل که به صورت مستقل بر یک گروه آزمودنی به دست آمده است.»

پایائی پرسشنامه (قابلیت اعتماد ابزار اندازه گیری)

پایائی پرسشنامه یا قابلیت اعتماد  و همچنین روایی پرسشنامه (اعتبار یا Validity) یک پرسشنامه یا ابزار اندازه گیری، از موضوعات بسیار مهم در امر جمع آوری اطلاعات و مشاهدات می‌باشد که متاسفانه گاهی مورد غفلت قرار می‌گیرد.

با توجه به این امر معمولا دامنه ضریب قابلیت از صفر (عدم ارتباط) تا ۱+ (ارتباط کامل) است. ضریب قابلیت اعتماد نشانگر آن است که تا چه اندازه ابزار اندازه‌گیری ویژگی‌های با ثبات آزمودنی و یا ویژگی‌های متغیر و موقتی وی را می‌سنجد.لازم به ذکر است که قابلیت اعتماد در یک آزمون می‌تواند از موقعیتی به موقعیت دیگر و از گروهی به گروه دیگر متفاوت باشد.

برای محاسبه ضریب قابلیت اعتماد ابزار اندازه‌گیری شیوه‌های مختلفی به کار برده می‌شود که عبارتند از:

• اجرای دوباره (روش بازآزمایی)
• روش موازی (همتا)
• روش تصنیف (دو نیمه کردن)
• روش کودر- ریچاردسون
• روش آلفای کرونباخ

انواع روش‌های سنجش پایایی پرسشنامه

اجرای دوباره آزمون یا روش بازآزمایی

این روش عبارت است از ارائه یک آزمون بیش از یک بار در یک گروه آزمودنی تحت شرایط یکسان. برای محاسبه پایائی پرسشنامه با این روش، ابتدا ابزار اندازه‌گیری بر روی یک گروه آزمودنی اجرا شده و سپس در فاصله زمانی کوتاهی دوباره در همان شرایط، آزمون بر روی همان گروه اجرا می‌شود. نمرات بدست آمده از دو آزمون مورد نظر قرار گرفته و ضریب همبستگی آنها محاسبه می‌شود. این ضریب نمایانگر قابلیت اعتماد (پایایی) ابزار است. روش بازآزمایی برای ارزیابی ثبات مولفه‌های یک ابزار اندازه‌گیری به کار می‌رود ولی با این اشکال نیز روبه رو است که نتایج حاصله از آزمون مجدد می‌تواند تحت تاثیر تمرین (تجربه) و حافظه آزمودنی قرار گرفته و بنابراین منجر به تغییر در قابلیت اعتماد ابزار اندازه‌گیری گردد.

روش موازی یا استفاده از آزمون‌های همتا

یکی از روشهای متداول ارزیابی قابلیت اعتماد در اندازه‌گیری‌های روانی- تربیتی استفاده از آزمون‌های همتا است که شباهت زیادی با یکدیگر دارند ولی کاملا یکسان نیستند.

ضریب قابلیت اعتماد بر اساس همبستگی نمرات دو آزمون همتا به دست می‌آید.  خطاهای اندازه‌گیری و کمبود یا عدم وجود همسانی میان دو فرم همتای آزمون (تفاوت در سوالات یا محتوای آن‌ها) قابلیت اعتماد را کاهش می‌دهد.

ممکن است فرم‌های همتا به طور همزمان ارائه نگردد. در این صورت قابلیت اعتماد هم شامل ثبات و همسانی می‌شود. اگر فاصله اجرای فرم‌های همتا زیاد باشد و تغییراتی در ضریب قابلیت اعتماد مشاهده گردد، ممکن است که این تغییر مربوط به عوامل فردی (آزمودنی ها)، همتا نبودن آزمون‌ها و یا ترکیبی از هر دو باشد.

پایائی پرسشنامه به روش تنصیف (دو نیمه کردن)

این روش برای تعیین هماهنگی درونی یک آزمون به کار می‌رود. برای محاسبه ضریب قابلیت اعتماد با این روش، سوال‌های (اقلام) یک آزمون را به دو نیمه تقسیم نموده و سپس نمره سوال‌های نیمه اول و نمره سوال‌های نیمه دوم را محاسبه می‌کنیم. پس از آن همبستگی بین نمرات این دو نیمه را بدست می‌آوریم. ضریب همبستگی به دست آمده برای ارزیابی قابلیت اعتماد کل آزمون مورد استفاده قرار می‌گیرد. برای محاسبه پایائی پرسشنامه کل آزمون از فرمول -اسپیرمن- براون- برای این مورد استفاده می‌شود:

(۱+همبستگی بین دو نیمه)    /    ۲ * همبستگی بین دو نیمه  = ضریب قابلیت اعتماد کل آزمون

برای مثال آزمونی با ۸۰ سوال به ۳۵ دانشجوی سال اول ارائه شده است. آزمون به دو نیمه (۴۰ سوال) تقسیم شده است. همبستگی میان نمرات دو تست r=0.7  می‌باشد. قابلیت اعتماد کل آزمون به قرار زیر است:

۲*۰.۷ / (۱+۰.۷) = ۰.۸۲ = ضریب قابلیت اعتماد کل آزمون

پایائی پرسشنامه به روش کودر- ریچاردسون

کودر و ریچاردسون دو فرمول را برای محاسبه هماهنگی درونی آزمون‌ها ارائه نموده اند. فرمول اول برآوردی از میانگین ضرایب قابلیت اعتماد برای تمام طرق ممکن تنصیف (دو نیمه کردن) را به دست می‌دهد. این ضریب برابر است با:

فرمول محاسبه کودر-ریچاردسون

که در آن :

n تعداد سوال ها  –  p نسبت پاسخ‌های صحیح  –  q  نسبت پاسخ‌های غلط  –  S² واریانس نمرات کل

فرمول دوم: برای استفاده از فرمول دوم باید سطح دشواری سوال‌های آزمون یکسان باشد:

که در آن :

n تعداد سوال ها  –  S² واریانس نمره‌های کل   –  x̄ میانگین نمرات

برای محاسبه پایائی پرسشنامه با این روش، نیازی به داشتن نسبت پاسخ‌های صحیح و غلط نیست، بلکه در دست داشتن واریانس نمره‌های کل و میانگین نمرات کفایت می‌کند.

برای مثال، آزمونی دارای ۴۰ سوال است. این آزمون به گروهی از دانش آموزان داده شده است. میانگین نمره‌های آزمون ۲۵ و واریانس کل ۲۶ محاسبه شده است. سطح دشواری سوال‌ها نیز یکسان است.

روش آلفای کرونباخ

یکی دیگر از روشهای محاسبه پایائی پرسشنامه استفاده از فرمول آلفای کرونباخ است. این روش برای محاسبه هماهنگی درونی ابزار اندازه‌گیری از جمله پرسشنامه‌ها یا آزمونهایی که خصیصه‌های مختلف را اندازه‌گیری می‌کند بکار می‌رود. در این گونه ابزارها، پاسخ هر سوال می‌تواند مقادیر عددی مختلف را اختیار کند.

برای محاسبه ضریب آلفای کرونباخ ابتدا باید واریانس نمره‌های هر زیر مجموعه سوال‌های پرسشنامه (یا زیر آزمون) و واریانس کل را محاسبه کرد. سپس با استفاده از فرمول زیر مقدار ضریب آلفا را محاسبه کرد.

فرمول محاسبه آلفای کرونباخ

که در آن:

نماد k  تعداد سوالات یا گویه‌های پرسشنامه یا آزمون

نماد S2 واریانس زیر آزمون k ام.

و سیگمای S2  واریانس کل آزمون است.

برای مثال اگر پرسشنامه دارای سه زیر مجموعه سوال باشد، به طوری که واریانس هر زیر مجموعه به ترتیب ۶، ۴ و ۷  بوده و واریانس کل برابر با ۳۲  باشد، مقدار ضریب آلفای کرونباخ با استفاده از فرمول یاد شده به صورت زیر به دست می‌آید:

r_α = (۳÷۲) × [۱- (۱۷÷۳۲)]= ۰.۸

مقدار صفر این ضریب نشان دهنده عدم قابلیت اعتماد و ۱+ نشان دهنده قابلیت اعتماد کامل است.

در خصوص آزمون آلفای کروبناخ مطالب دیگری نیز در بخش آموزش آزمون آلفای کرونباخ ارائه شده است.

پایایی ترکیبی

پایایی ترکیبی composite reliability یک معیار ارزیابی برازش درونی مدل است و براساس میزان سازگاری سوالات مربوط به سنجش هر عامل قابل محاسبه است. پایایی ترکیبی شباهت زیادی به روایی همگرا دارد و از همان پارامترهای روایی همگرا برای محاسبه پایایی مرکب استفاده می‌شود.

فرمول محاسبه پایایی ترکیبی

اعتبار سنجی به روش پی اسکات

معیار پی اسکات Scott’s pi توسط ویلیام اسکات به سال ۱۹۵۵ برای سنجش پایایی داده‌های اسمی طراحی شد. در این روش باید دو کدگذار (ارزیاب) داده‌ها را ارائه کنند و براساس همبستگی داده‌های این دو ارزیاب پایایی تعیین می‌شود. شاخص پی توسط کوهن اصلاح شد و با عنوان ضریب کاپا معرفی گردید.

Pi = (OA – EA) / (1-EA)

Kappa = (PA_o – PA_E)/ (1 – PA_E )

مقدار PA_o نمایانگر میزان توافق دو ارزیاب است.

مقدار PA_E نیز نمایانگر میزان توافق مورد انتظار است.

برای مطالعه بیشتر به بحث پایایی تحقیقات کیفی رجوع کنید.

عوامل موثر بر ضریب پایایی پرسشنامه

پایائی پرسشنامه و یک آزمون تحت تاثیر عوامل مختلفی قرار دارد که عبارتست از :

۱- طول آزمون: علی الاصول آزمون‌های طولانی تر از قابلیت اعتماد بالاتری در مقایسه با آزمون‌های کوتاه برخوردارند. برای مثال ضریب قابلیت اعتماد یک آزمون ۶۰  سوالی می‌تواند بیشتر از یک آزمون ۴۰  سوالی باشد.

۲- سوال‌های مشابه از نظر محتوا و با سطح دشواری متوسط، قابلیت اعتماد آزمون را افزایش می‌دهد.

۳- ماهیت متغیر اندازه‌گیری شده نیز ضریب قابلیت اعتماد را تحت تاثیر قرار می‌دهد.

لازم به ذکر است که ضریب قابلیت اعتماد در تفسیر نتایج مهم بوده و شرط اساسی در انتخاب یک ابزار اندازه‌گیری است.

منبع اصلی: روش‌های تحقیق در علوم رفتاری، تالیف دکتر زهره سرمد، عباس بازرگان و الهه حجازی. ۱۳۷۶، موسسه نشر آگه، تهران.