پایایی تحقیقات کیفی نشان می‌دهد تا چه میزان می‌توان به نتایج و یافته‌های حاصل از کدگذاری متن مصاحبه‌ها یا اسناد علمی اعتماد کرد. این مسئله برای پژوهشگران رشته مدیریت و علوم اجتماعی اهمیت بسیار زیادی دارد. بویژه آنکه در مجامع علمی داخلی به آمار و ارقام و اعداد کمی علاقه بسیار وافری وجود دارد.
یکی از مباحث روش تحقیق کیفی سنجش میزان پایایی کدگذاری‌های انجام شده است. پایایی پرسشنامه اشاره به آن دارد که چقدر می‌توان به نتایج حاصل از پرسشنامه اعتماد کرد اما سنجش پایایی انواع مصاحبه در تحقیق کیفی قواعد خاص خودش را دارد. پژوهشگران معمولاً از روش‌های پیشنهادی لینکلن و گوبا برای سنجش روایی و پایایی تحقیق کیفی استفاده می‌کنند. با این وجود پژوهشگران و اساتید ایرانی به روش‌های کمی برای سنجش پایایی تحقیقات کیفی علاقه دارند. در این نوشتار انواع این روش‌ها معرفی و مفهوم‌سازی خواهد شد.
روش‌های کمی سنجش پایایی تحقیقات کیفی
در پژوهش کیفی، روایی (Validity) و پایایی (Reliability) به شیوه‌ای متفاوت از پژوهش‌های کمی بررسی می‌شوند. در پژوهش کمی، این مفاهیم عمدتاً بر پایه‌ی سنجش‌های عینی و تکرارپذیری نتایج تعریف می‌شوند، اما در پژوهش کیفی، معیارهایی مانند قابلیت اعتماد، باورپذیری، انتقال‌پذیری و تأییدپذیری برای سنجش روایی و پایایی به کار می‌روند.
برخی روش‌های کمی برای سنجش پایایی تحقیقات کیفی عبارتند از:
ضریب پایایی هولستی
هولستی یکی از صاحب‌نظران تحلیل محتوا است و در مقاله تحلیل محتوای کمی درباره او توضیح داده شد. برای محاسبه پایایی در تحقیقات کیفی می‌توان از روش هولستی کرد. در این روش متون در دو مرحله کدگذاری می‌شوند. هولستی فرمولی را برای تعیین پایایی داده‌های اسمی بر حسب «درصد توافق مشاهده‌شده» یا Percentage of Agreement Observation ارائه کرده است:
PAO = 2M / (N1+N2)
در فرمول فوق M تعداد موارد کدگذاری مشترک بین دو کدگذار می‌باشد. N1و N2 به ترتیب تعداد کلیه موارد کدگذاری شده توسط کدگذار اول و دوم است. مقدار PAO بین صفر (عدم توافق) و یک (توافق کامل) است و اگر از ۰/۷ بزرگتر باشد مطلوب می‌باشد.
ضریب پی اسکات
روش هولستی ساده و کاربردی است اما اشکال آن این است که نمی تواند مشخص نماید که چه میزان توافق بین کد گذاران ناشی از شانس و چه میزان ناشی از تعداد طبقات در تحلیل است. اسکات (۱۹۵۵) برای خنثی کردن اثر شانس شاخص فی را مطرح ساخت.
معیار پی اسکات (Scott’s pi) توسط ویلیام اسکات به سال ۱۹۵۵ برای سنجش پایایی داده‌های اسمی طراحی شد. در این روش باید دو کدگذار (ارزیاب) داده‌ها را ارائه کنند و براساس همبستگی داده‌های این دو ارزیاب پایایی تعیین می‌شود.
Pi = (OA – EA) / (1-EA)
مقدار OA نمایانگر درصد توافق دو ارزیاب است.
مقدار EA نیز نمایانگر میزان توافق مورد انتظار است.
ضریب کاپای کوهن
جاکوب کوهن (۱۹۶۰) شاخص کاپا را معرفی کرد که شباهت زیادی به پی اسکات دارد. از این شاخص می‌توان برای اطمینان از مقوله‌بندی کدها استفاده کرد.
kappa = Pi = (PAo – PAE)/ (۱ – PAE )
مقدار PAo نمایانگر میزان توافق دو ارزیاب است.
مقدار PAE نیز نمایانگر میزان توافق مورد انتظار است.
ویدیوی آموزش محاسبه ضریب کاپا
ضریب کاپای کوهن و Pi اسکات در نحوه محاسبه توافق مورد انتظار با هم متفاوت هستند. در حالیکه در فرمول pi اسکات نسبت‌های مشاهده شده در هر یک از ارزش‌های یک طبقه به توان ۲ می‌رسد، در فرمول کاپا، نسبت یک ارزش خاص در یک طبقه که به وسیله کدگذار استفاده شده، در نسبت استفاده از همان ارزش به وسیله کدگذار دوم ضرب می‌شود. این نسبت‌ها سپس با هم جمع می‌شوند تا توافق مورد انتظار به دست آید.
آلفای کریپندورف
کلوس کریپندورف در سال ۱۹۸۰ ضریبی به نام آلفا ابداع کرد که شبیه pi اسکات و کاپای کوهن است. فرمول آلفای کریپندورف به شکل زیر است:
فرمول آلفای کریپندورف
که در آن:
Do: عدم توافق مشاهده‌شده
Dc: عدم توافق مورد انتظار
فرایند محاسبه Do و Dc به سطح سنجش متغیر مورد مطالعه بستگی دارد. تفاوت آلفا و Pi این است که آلفا را می‌توان در سطوح سنجش غیر اسمی هم به کار برد. آلفا همچنین برای نمونه‌های کوچک قابل تصحیح است. محاسبه آلفای کرپندروف توسط آندرو هایز با نوشتن یک ماکرو در نرم‌افزار SPSS قابل محاسبه است. به مقاله رگرسیون هایز رجوع کنید.
توافق درون موضوعی
گاهی برای محاسبه پایایی تحقیقات کیفی از روش توافق درون موضوعی توسط دوکدگذار (ارزیاب) استفاده می‌شود. برای این منظور از یکی از اساتید حوزه مدیریت ورزش خواسته تا به عنوان همکار پژوهش (کدگذار) مشارکت کند. آموزش‌ها و شیوه‌های لازم جهت کدگذاری به همکار پژوهش منتقل می‌شود. در هر کدام از مصاحبه‌ها، کدهایی که در نظر دو نفر مشابه هستند با عنوان «توافق» و کدهایی که غیرمشابه هستند با عنوان «عدم توافق» مشخص می‌شوند. درصد توافق درون موضوعی که به‌عنوان شاخص پایایی تحلیل به کار می‌رود با استفاده از رابطه زیر محاسبه می‌شود.
درصد توافق درون موضوعی = (تعداد توافق) ÷ تعداد کل کدها
چناچه این شاخص بیش از ۰/۶ باشد، کدگذاری از قابلیت اعتماد کافی برخوردار است.
فایل آموزش پایایی تحقیقات کیفی
یک فایل آموزشی به همراه فایل Excel برآوردها برای پژوهشگران فراهم شده‌است.
فایل ورد آموزش ضریب هولستی، پی اسکات و آلفای کریپندورف
فایل پی‌دی‌اف آموزش روش‌های سنجش پایایی پژوهش‌های کیفی
فایل اکسل برآوردهای مربوط به سنجش پایایی پژوهش‌های کیفی
در این فایل آموزشی یک مثال برای سنجش پایایی دو کدگذار حل شده‌است تا پژوهشگران بتوانند به‌سادگی برای تحلیل خود از این روش استفاده نمایند.
سخن پایانی
پایایی ابزار اندازه‌گیری کمیتی است که نشان می‌دهد داده‌های بدست آمده با آن ابزار تا چه میزان از ثبات برخوردار است. هولستی، اسکات، کوهن و کریپندورف روش‌هایی برای سنجش پایایی ارائه کردند. در بسیاری پژوهش‌ها به اشتباه از اصطلاح پایایی تحقیق کیفی استفاده می‌شود. روایی و پایایی مربوط به ابزار اندازه‌گیری هستند نه روش. روشی که از ثبات برخوردار نباشد اساساً نباید استفاده شود و این بحث از اساس اشتباه است. با این وجود اگر فرض کنیم منظور همان پایایی ابزار اندازه‌گیری کیفی یعنی مصاحبه است باز هم بهتر است از روش‌های کیفی مانند آنچه لینکلن و گوبا پیشنهاد دادند، استفاده کرد. اما از آنجا که پژوهشگران و اساتید دانشگاهی ما شیفته مقادیر کمی هستند می‌توانید از ضریب هولستی و کاپای کوهن برای این منظور استفاده کنید.
منبع: حبیبی، آرش. روش پژوهش پیشرفته. تهران: پارس‌مدیر.
نگارنده: پشتیبانی پارس‌مدیر | 
