روایی سازه (Construct Validity) به معنای میزان دقت یک ابزار در سنجش سازه یا مفهومی انتزاعی است که پژوهشگر در پی اندازهگیری آن است. این شیوه از اعتبارسنجی در روش پژوهش علمی از جایگاه بسیار مهمی برخوردار است. نظر به اهمیت موضوع در این نوشتار روایی سازه تشریح خواهد شد.
تعریف روایی سازه
روایی سازه به میزان دقت یک آزمون یا ابزار سنجش در بازنمایی مفهومی نظری که برای اندازهگیری آن طراحی شده، اشاره دارد. در پژوهش‌هایی که ابزار اندازهگیری طراحی می‌شود یا از پرسشنامه استفاده می‌گردد، روایی سازه تعیین میکند که آیا آن ابزار واقعاً مفهوم مورد نظر را ارزیابی میکند یا نه.
تمایز با روایی محتوایی و روایی صوری:
- روایی محتوا: تمرکز بر پوشش ابعاد نظری
- روایی صوری: برداشت ذهنی پاسخ‌دهندگان
- روایی سازه: آزمون تجربی رابطه گویهها با مفهوم نظری
نشانه‌های وجود روایی سازه:
- گویهها بهدرستی سازه را بازنمایی می‌کنند
- دادههای حاصل با انتظارات نظری همخوانی دارند
- روابط آماری درونی سازه منسجم و معنادار است
هدف نهایی:
ابزاری طراحی شود که نه صرفاً شبیه مفاهیم نظری باشد، بلکه در عمل نیز همان سازه را بازتاب دهد، بدون آلودگی مفهومی یا تداخل با مفاهیم مشابه.
نشانه‌های وجود روایی سازه
برای تأیید روایی سازه، باید از چند نوع شواهد تجربی استفاده شود که نشان دهند ابزار، سازه مورد نظر را بهدرستی می‌سنجد:
- شواهد همگرا: همبستگی بالا با ابزارهای مشابه؛ نشانه‌ای از پوشش درست سازه
- شواهد واگرا: همبستگی پایین با ابزارهای نامرتبط؛ نشان‌دهنده تمایز مفهومی
- ساختار عاملی: تأیید آماری رابطه بین گویهها و ابعاد نظری سازه از طریق تحلیل عاملی
- روایی محتوایی و صوری: مکمل فرایند؛ بررسی پوشش کامل ابعاد و درک‌پذیری گویهها
ترکیب این شواهد، پایه‌ای برای استناد علمی به اعتبار ابزار فراهم میکند. پژوهشگر باید دادههای آماری را در چارچوب نظریه‌ها تفسیر کند.
این موضوع فراتر از بررسی روایی ظاهری یا محتوایی است و به روابط آماری بین متغیرها و سازه‌ها می‌پردازد. به‌عبارت‌دیگر، روایی سازه، شالوده اعتبار علمی یک ابزار سنجش در حوزه مفاهیم پیچیده و نظری را شکل می‌دهد.
مثال عملی
در پژوهشی برای سنجش «اعتماد پژوهشگران به پارس‌مدیر»، پرسشنامه‌ای برای اعتماد شامل دو عامل طراحی شد:
- اعتبار پارس‌مدیر
- حسن‌نیت پارس‌مدیر
مراحل ارزیابی:
- تدوین اولیه ابزار: طراحی ۲۰ گویه با مقیاس لیکرت
- اجرای پایلوت: نمونه ۱۰۰ نفری
- تحلیل عاملی تاییدی: استخراج ۲ عامل منطبق با نظریه
- روایی همگرا: همبستگی بالا (r=0.7) با ابزار معتبر مشابه
- روایی واگرا: همبستگی پایین با ابزار رضایت شغلی (سازه متمایز)
- اصلاح ابزار: حذف گویه‌های ضعیف؛ نسخه نهایی با ۱۸ سؤال
این فرآیند نشان می‌دهد روایی سازه چگونه با دادههای آماری و بازبینی ساختاری قابل سنجش و تقویت است.
چالش‌ها و محدودیت‌های روایی سازه
ارزیابی روایی سازه با موانع عملی و نظری همراه است که پژوهشگر باید آن‌ها را مدیریت کند:
کیفیت داده‌ها: پاسخ‌های سطحی یا متأثر از سوگیری، تحلیل‌ها را بی‌اعتبار میکند.
ابهام مفاهیم انتزاعی: تعریف دقیق سازه‌هایی مانند تاب‌آوری یا اضطراب دشوار است.
وابستگی به نظریه‌ها: ساختار نظری ابزار ممکن است در فرهنگ‌های مختلف نیاز به بازتعریف داشته باشد.
محدودیت آماری: تحلیل عاملی به حجم نمونه مناسب و شرایط آماری خاصی نیاز دارد
تغییرپذیری در زمان: ابزارهایی که مفاهیم پویا را می‌سنجند، نیازمند بازبینی دوره‌ای هستند.
ارزیابی روایی سازه تنها یک تحلیل عددی نیست، بلکه فرایندی پیوسته، وابسته به بافت، و نیازمند بازاندیشی نظری است.
سخن پایانی
روایی سازه نشان می‌دهد که آیا ابزار سنجش، دقیقاً همان مفهوم نظری مورد نظر را اندازهگیری میکند یا نه. به‌جای ظاهر یا برداشت ذهنی، این نوع اعتبارسنجی بر دادههای تجربی، تحلیل ساختار عاملی و روابط آماری بین گویهها و سازه تکیه دارد. ابزار زمانی دارای اعتبار کانستراکت است که بین اجزای آن و سازه نظری، ارتباط منطقی و معناداری برقرار باشد. این اعتبارسنجی ایستا نیست، بلکه در طول زمان و با بازبینی مکرر قابل تقویت است.
منبع: حبیبی، آرش. روش پژوهش پیشرفته. تهران: پارس‌مدیر.
سوالات متداول
روایی سازه بررسی میکند که آیا ابزار واقعاً سازه نظری را اندازهگیری میکند یا نه (از طریق تحلیل آماری و شواهد تجربی). روایی محتوایی بررسی میکند که آیا گویهها همه ابعاد سازه را بهدرستی پوشش دادهاند یا خیر (معمولاً از طریق نظر خبرگان).
خیر، تحلیل عاملی یکی از ابزارهای سنجش روایی سازه است. روایی سازه به ترکیبی از شواهد (همگرایی، واگرایی، ساختار عاملی و...) متکی است و تحلیل عاملی فقط یکی از این روش‌هاست.
بهطور دقیق، نه. روایی سازه نیاز به دادههای تجربی و تحلیلهای آماری دارد. نظرات نظری و تجربی مقدماتی هستند، اما برای تأیید علمی باید تحلیل انجام شود.
نگارنده: پشتیبانی پارس‌مدیر | 
