روایی پرسشنامه

روایی پرسشنامه نشان می‌دهد پرسشنامه موردنظر تا چه میزان برای سنجش پدیده موردمطالعه مناسب است. البته روایی مختص پرسشنامه نیست و برای همه ابزارهای گردآوری اطلاعات مصداق دارد. بنابراین به‌طور کلی روایی معیاری جهت ارزیابی درستی ابزار گردآوری داده‌های پژوهش است و نشان می‌دهد آیا ابزار مورد نظر برای سنجش پدیده موردمطالعه مناسب است یا خیر.

واژه روایی برگردان واژه Validity است که در زبان عربی اعتبار ترجمه می‌شود. اعتبار پرسشنامه نیز نشان می‌دهد یک پرسشنامه تا چه حد برای سنجش مقوله‌های مورد مطالعه مناسب است. روایی و پایایی پرسشنامه (قابلیت اعتماد یا Reliability) از موضوعات بسیار مهم در امر گردآوری اطلاعات و مشاهدات می‌باشد.

روایی و پایایی پرسشنامه

شیوه‌های مختلفی برای سنجش روایی در روش پژوهش (تحقیق) وجود دارد. برخی از این روش‌ها تنها برای پرسشنامه کاربرد دارند و برخی نیز برای روایی تحقیقات کیفی هستند. همچنین دسته‌بندی انواع شیوه‌های موجود نیز تفاوت‌هایی باهم دارد. سنجش روایی بویژه برای پرسشنامه محقق ساخته اهمیت بسیار زیادی دارد. در این مقاله انواع روش‌های سنجش روایی پرسشنامه تشریح شده است.

روایی صوری

روایی صوری Face validity یک روش ذهنی و غیرعددی است که نشان می‌دهد آیا ابزار گردآوری داده برای سنجش پدیده مورد مطالعه مناسب است یا خیر. در میان روش‌های سنجش روایی پرسشنامه این روش نسبت به روش روایی محتوایی و روایی سازه بسیار ساده‌تر است.

در روایی صوری پرسشنامه به تعدادی صاحب‌نظر (مانند استاد راهنما، استاد مشاور یا مدیران سازمان مورد مطالعه) ارائه می‌شود. سپس از آنها خواسته می‌شود تا نظر خود را در مورد کیفیت سوالات پرسشنامه بیان کنند. اگر نظر آنها مثبت بود یعنی پرسشنامه از روایی صوری برخوردار است. ممکن است صاحب‌نظران از شما بخواهند برخی سوالات را اضافه یا کم کنند. در این صورت باید تغییرات را اعمال کنید و دوباره نظرات را جویا شوید. این مراحل تا زمان دستیابی به روایی صوری ادامه پیدا می‌کند.

روایی محتوایی

روایی محتوایی (اعتبار محتوا) Content validity روشی برای ارزیابی روایی پرسشنامه مبتنی بر دیدگاه داوران و کارشناسان است. بطور کلی در این روش، پرسشنامه به تعداداز صاحب نظران ارائه شده و دیدگاه آنها پیرامون درستی پرسشنامه بررسی می‌شود. روایی محتوایی بیشتر با دو روش قابل انجام است:

• نسبت روایی محتوایی CVR
• شاخص روایی محتوایی CVI

روایی محتوایی معمولا برای بررسی اجزای تشکیل دهنده یک ابزار اندازه‌گیری به کار برده می‌شود. به عنوان مثال برای یک آزمون پیشرفت تحصیلی باید اعتبار محتوای آن را مورد نظر قرار داد. اعتبار محتوای یک ابزار اندازه‌گیری به سوال‌های تشکیل دهنده آن بستگی دارد. اگر سوال‌های ابزار معرف وپژگی‌ها و مهارت‌های ویژه‌ای باشد که پژوهشگر قصد اندازه‌گیری آن‌ها را داشته باشد، آزمون دارای اعتبار محتوا است.

برای اطمینان از اعتبار محتوا، باید در موقع ساختن ابزار (مانند طراحی پرسشنامه) چنان عمل کرد که سوال‌های تشکیل دهنده ابزار معرف قسمت‌های محتوای انتخاب شده باشد. بنابراین اعتبار محتوا ویژگی ساختاری ابزار است که همزمان با تدوین آزمون در آن تنیده می‌شود. اعتبار محتوای یک آزمون معمولا توسط افرادی متخصص در موضوع مورد مطالعه تعیین می‌شود. از این رو اعتبار محتوا به قضاوت داوران بستگی دارد.

روایی ملاکی

اعتبار ملاکی عبارتست از کارآمدی یک ابزار اندازه‌گیری در پیش‌بینی رفتار یک فرد در موقعیت‌های خاص. برای این منظور عملکرد هر فرد در آزمون با یک ملاک مقایسه می‌شود. به عبارت دیگر اعتبار ملاکی یک ابزار اندازه‌گیری عبارتست از همبستگی بین نمرات آزمون و نمره ملاک. روایی ملاکی بر دو نوع است:

• اعتبار پیش بین
• اعتبار همزمان

روایی پیش بین: در اندازه‌گیری‌های روانی- تربیتی، اعتبار پیش بین عبارتست از بررسی رابطه نمره‌های آزمونی که برخی ویژگی‌ها را می‌سنجد و آن چه ادعای پیش‌بینی آن را دارد. اعتبار پیش بین می‌تواند به وسیله رابطه عملکرد در یک آزمون با آزمون ملاک رفتاری به دست آید. به عبارت دیگر ضریب همبستگی نمره‌های حاصل از اجرای آزمون با نمره‌های متغیر ملاک، نمایانگر اعتبار پیش بین است. برای مثال در یک تحقیق، ۸۸۲ مرد و زن به یک آزمون رغبت شغلی پاسخ گفته اند. آزمونی‌ها ۱۲ ساله بودند و در ۱۹ سالگی مجدد مورد بررسی قرار گرفتند. ۵۱ درصد به شغلی که در آزمون انتخاب کرده بودند اشتغال داشتند. این داده‌ها اعبتار پیش بین این ابزار را نشان می‌دهد.

روایی همزمان: اعتبار همزمان در مواردی به کار می‌رود که داده‌های حاصله از دو اندازه‌گیری در یک زمان در دسترس باشد. در این گونه موارد عملکرد در یک آزمون به عملکرد در آزمون دیگر مرتبط می‌گردد. این فرایند اعتبار همزمان نامیده می‌شود. اعتبار همزمان در مواردی محاسبه می‌شود که هدف جانشین کردن یک ابزار اندازه‌گیری به جای ابزار دیگری باشد. این امر بیشتر به علت ملاحظات مربوط به سهولت اجرای آزمون یا جانشین کردن یک آزمون کوتاهتر به جای یک آزمون طویل تر است.

روایی سازه

اعتبار سازه یک ابزار اندازه‌گیری نمایانگر آن است که ابزار اندازه‌گیری تا چه اندازه یک سازه یا خصیصه‌ای را که مبنای نظری دارد می‌سنجد. در بررسی اعتبار سازه باید به تدوین فرضیه هایی درباره مفاهیم اندازه‌گیری شده، آزمودن این فرضیه‌ها و محاسبه همبستگی نتایج با اندازه‌گیری اولیه پرداخت. اگر ضریب همبستگی حاصله بالا باشد اعتبار سازه افزایش می‌یابد ولی اگر همبستگی معنی دار نباشد علت را می‌توان به عوامل زیر نسبت داد:

• گردآوری داده‌ها با اشکال همراه بوده است.
• پیش‌بینی و فرضیه‌ها غلط بوده است.
• ابزار، خصیصه مورد نظر را اندازه‌گیری نمی‌کند.

اگر چه فرایند برقراری اعتبار سازه امر بی انتهایی است ولی پژوهشگر یا سازنده آزمون می‌تواند اعتبار سازه یک آزمون را در موقعیت‌های خاص نشان دهد. از جمله شیوه هایی که برای تعیین اعتبار سازه به کار می‌رود موارد زیر است:

– تفاوت‌های گروهی: اگر نظریه‌ای تفاوتی را بین گروهها (یا هیچ تفاوتی را) در نمرات آزمون پیش‌بینی کند، آزمونی که این تفاوت را نشان دهد (یا ندهد) دارای اعتبار سازه است. برای مثال پیش‌بینی می‌شود که کودکان و بزرگسالان در بلوغ اجتماعی با هم تفاوت دارند. بنابراین اگر آزمونی که برای اندازه‌گیری خصیصه بلوغ اجتماعی ساخته شده باشد، تفاوت معنی داری را بین کودکان و بزرگسالان نشان دهد دارای اعتبار سازه است.

– تغییرات: چنانچه نظریه‌ای پیش‌بینی کند که خصیصه مورد اندازه‌گیری تحت تاثیر زمان یا مداخله آزمایشی قرار می‌گیرد، اگر نمرات آزمون این تاثیر را نشان دهد داراری اعتبار سازه است. برای مثال اگر آزمونی مهارت‌های کلامی را می‌سنجد باید با افزایش سن آزمودنی‌ها نمرات افزایش یابد، یا اگر مداخله اجتماعی برای پرورش این مهارت‌ها صورت گرفته باشد نمرات پیش آزمون و پس آزمون باید تغییرات معنی داری را نشان دهد.

روایی یا اعتبار عاملی

اعتبار عاملی صورتی از اعتبار سازه است که از طریق تحلیل عاملی تاییدی به دست می‌آید. یک عامل، یک متغیر فرضی (سازه) است که نمرات مشاهده شده را در یک یا چند متغیر تحت تاثیر قرار می‌دهد. هر گاه تحلیل عاملی روی یک ماتریس همبستگی صورت گیرد آزمون هایی که تحت تاثیر عوامل خاصی قرار گرفته دارای بار عاملی بالا در آن عامل است.

روایی همگرا و روایی واگرا

روایی همگرا Convergent Validity یک سنجه کمی است که میزان همبستگی درونی و همسویی گویه‌های سنجش یک مقوله را نشان می‌دهد. در واقع هرگاه یک یا چند خصیصه اندازه‌گیری شوند همبستگی بین این اندازه‌گیری‌ها دو شاخص مهم روایی را فراهم می‌سازد. اگر همبستگی بین بارهای عاملی بالا باشد، پرسشنامه دارای روایی همگرا می‌باشد. این همبستگی برای اطمینان از این که آزمون آنچه را که باید سنجیده شود می‌سنجد، ضروری است. برای روایی همگرا باید میانگین واریانس استخراج شده (AVE) و پایایی ترکیبی (CR) محاسبه می‌شود.

روایی واگرا Content Validity به همبستگی پایین گویه‌های یک متغیر پنهان با سایر متغیرهای پنهان اشاره دارد. براساس روش پیشنهادی فورنل و لارکر (۱۹۸۱) روایی واگرا وقتی در سطح قابل قبول است که میزان AVE برای هر سازه بیشتر از واریانس اشتراکی بین آن سازه و سازه‌های دیگر (یعنی مربع مقدار ضرایب همبستگی بین سازه‌ها) در مدل باشد. بر این اساس روایی واگرای قابل قبول یک مدل اندازه‌گیری حاکی از ان است که یک سازه در مدل تعامل بیشتری با شاخص‌های خود دارد تا با سازه‌های دیگر.

هر گاه یک یا چند خصیصه از طریق دو یا چند روش اندازه‌گیری شوند همبستگی بین این اندازه‌گیری‌ها دو شاخص مهم اعتبار را فراهم می‌آورد. اگر همبستگی بین نمرات آزمون هایی که خصیصه واحدی را اندازه‌گیری می‌کند بالا باشد، آزمون‌ها دارای اعتبار همگرا می‌باشد. چنانچه همبستگی بین آزمون هایی که خصیصه‌های متفاوتی را اندازه‌گیری می‌کند پایین باشد، آزمون‌ها دارای اعبتار تشخیصی یا واگرا است.

جمع‌بندی

مفهوم اعتبار (روایی) به این سوال پاسخ می‌دهد که ابزار اندازه‌گیری تا چه حد خصیصه مورد نظر را می‌سنجد. بدون آگاهی از اعتبار ابزار اندازه‌گیری نمی‌توان به دقت داده‌های حاصل از آن اطمینان داشت. ابزار اندازه‌گیری ممکن است برای اندازه‌گیری یک خصیصه ویژه دارای اعتبار باشد، در حالی که برای سنجش همان خصیصه بر روی جامعه دیگر از هیچ گونه اعتباری برخوردار نباشد. برای مثال یک آزمون ریاضی ممکن است برای سنجش توانایی ریاضی دانش آموزان پایه پنجم ابتدایی از اعتبار لازم برخوردار باشد اما برای سنجش توانایی ریاضی دانش آموزان پایه سوم راهنمایی فاقد اعبتار باشد. روش‌های متعددی برای تعیین اعتبار ابزار اندازه‌گیری وجود دارد که در اینجا به اختصار در مورد هر یک توضیح داده شد.