متغیر پنهان (مکنون) متغیری است که به صورت مستقیم قابل سنجش نیست و از طریق تعدادی متغیر آشکار (مشاهده‌پذیر) مورد سنجش قرار میگیرد. متغیر پنهان و آشکار مفاهیمی کلیدی در مدل‌یابی معادلات ساختاری هستند که در این مقاله تشریح گردیده‌اند.
تعریف متغیر پنهان و آشکار
متغیرها در مدل ساختاری به دو دسته تقسیم می‌شوند:
- متغیر پنهان Latent Variables
- متغیر آشکار Observed variables
متغیرهای پنهان متغیرهائی هستند که به صورت مستقیم قابل مشاهده نیستند. برای مثال متغیر انگیزه را در نظر بگیرید. انگیزه فرد را نمی‌توان به صورت مستقیم مشاهده کرد و سنجید. به همین منظور برای سنجش متغیرهای پنهان از سنجه‌ها یا گویه‌هائی استفاده می‌کنند که همان سوالات پرسشنامه را تشکیل می‌دهند. این سنجه‌ها متغیرهای مشاهده شده هستند.
متغیرهای مشاهده پذیر گویه‌ها یا سنجه‌هایی هستند که برای اندازه‌گیری متغیرهای پنهان استفاده می‌شوند. برای مثال سخت‌کوشی، حضور به‌موقع در محل کار، حساسیت به انجام کار و مواردی از این دست متغیرهای قابل مشاهده برای متغیر پنهان انگیزش هستند.
در مطالعات مختلف به متغیر پنهان گاهی متغیر مکنون، عامل، بُعد، سازه، مقوله اصلی، مولفه اصلی یا فاکتور نیز گفته می‌شود. به متغیر آشکار نیز گاهی متغیر مشاهده‌پذیر، گویه، سنجه، شاخص یا آیتم نیز گفته می‌شود.
آرش حبیبی
آیا متغیر پنهان با سازه تفاوتی دارد؟
سازه Construct مفهومی پیچیده و انتزاعی پیرامون پدیده مورد مطالعه است که به صورت مستقیم قابل مشاهده و سنجش نیست. سازه‌ها معمولاً از نظریه و نظریه‌پردازی منتج می‌شوند. برای نمونه انگیزش نیروی انسانی یک سازه پژوهشی است.
بنابراین از نظر آماری و در مدل‌های معادلات ساختاری؛ هر سازه یک متغیر پنهان محسوب می‌شود.
قبل از سنجش هر سازه باید سازه مورد بررسی به صورت مفهومی تعریف شود. یعنی با استناد به یک منبع معتبر سازه به شکلی قابل درک تعریف شود.
پس از آنکه درک درستی از سازه حاصل شد باید به صورت عملیاتی تعریف شود. براساس تعریف عملیاتی یک سازه (متغیر پنهان) به صورت قابل مشاهده درمی‌آید. در تعریف عملیاتی برای هر سازه تعدادی گویه قابل سنجش تعریف می‌شود که همان متغیرهای آشکار (مشاهده‌پذیر) هستند.
بنابراین کلید درک مفهوم سازه و متغیر پنهان و آشکار در تعریف مفهومی و عملیاتی آنها نهفته است.
جمع‌بندی
متغیر پنهان و آشکار دو مفهوم بسیار مهم در مدل‌یابی معادلات ساختاری هستند. متغیرهای پنهان (مکنون) همان سازه‌های اصلی پژوهش هستند که از طریق تعریف عملیاتی به تعدادی متغیر آشکار (مشاهده‌پذیر) تبدیل می‌شوند. در تحلیل عاملی تاییدی و بخش اندازه‌گیری یک مدل ساختاری رابطه بین متغیرهای پنهان و آشکار بررسی می‌شود. رابطه بین متغیرهای پنهان نیز در بخش ساختاری یک مدل مورد بررسی قرار گرفته و فرضیه‌های پژوهشی آزمون می‌گردد.
منبع: حبیبی، آرش؛ کلاهی، بهاره. (۱۴۰۱). مدل‌یابی معادلات ساختاری و تحلیل عاملی. تهران: جهاد دانشگاهی، چاپ دوم.
نگارنده: پشتیبانی پارس‌مدیر | 
