صنعت خودروسازی: تعریف، مفهوم و تاریخچه

صنعت خودروسازی (Automotive industry) شامل گستره‌ای از سازمان‌ها و شرکت‌هایی است که در زمینه طراحی، توسعه، تولید و فروش لوازم نقلیه موتوری فعالیت می‌کنند. مجموعه شرکت‌هایی که در طراحی، ساخت، بازاریابی و فروش وسایل نقلیه موتوری دخیل هستند، بخشی از این صنعت هستند.

اکنون صنعت خودروسازی وارد مرحله جدیدی از حیات خود شده است که در آن رقابت در بازار حرف اول را می‌زند. فضای صنایع خودروسازی در جهان به قدری رقابتی شده که هر روز یکی از شرکت‌های بزرگ در این عرصه از میدان خارج می‌شود. همچنین شرکت‌های خودروسازی برای افزایش رقابت‌پذیری مداوم در حال ادغام هستند یا به مهندسی مجدد فرایندها و ساختار خود می‌پردازند. از این منظر مدیریت بازاریابی و رقابت‌پذیری نقش مهمی در این صنعت ایفا می‌کند.

از سوی دیگر تحولات در حوزه فناوری، شیوه تولید و امکانات خودروها را به شدت متحول کرده است. تحول دیجیتال در عرصه صنعت خودروسازی بسیار بااهمیت است و اینترنت اشیا شیوه تولید و امکانات تولید را حت تاثیر قرار داده است. بنابراین مدیریت تولید و مدیریت فناوری اطلاعات نیز دیگر عرصه‌های اثرگذار بر صنعت خودروسازی هستند. نظر به اهمیت این صنعت در مطالعات پژوهشگران مدیریت، در این مقاله کوشش می‌شود تا به تعریف، تاریخچه و کلیات صنعت خودروسازی در ایران و جهان اشاره شود.

تاریخچه صنعت خودروسازی در دنیا

خودرو‌های اولیه چراغ‌های نفتی داشتند که رانندگی در شیب را سخت و خطرناک می‌کردند. سرعت متوسطشان ۲۰ کیلومتر بر ساعت بود و جالب تر اینکه ترمزهای مورد اعتمادی هم نداشتند و تصادف‌های وحشتناکی به وجود می‌آوردند. با آنها فقط به سمت جلو رانندگی کردن ممکن بود.

قبل از جنگ جهانی اول خودروها هندلی بودند و آنها را با هندل روشن می‌کردند. بعد از جنگ جهانی اول خودروها تقریباً شکل امروزی را به خود گرفتند که خودروهای متنوع فرانسوی با موتورهای دایلمر تولید می‌شدند.

نخستین اولدوزمبیل

اولدزمبیل اولین خودرویی بود که تعداد زیادی از آن تولید شد و هم همهٔ خاصی در میان مردم به پا کرد. اولدزمبیل توانست توجه عموم مردم را به خود جلب کند. توسط آن اولین مسابقات اتومبیلرانی فرانسه در سال ۱۸۹۴ نیز برگزار شد.

تاریخچه صنعت خودروسازی در ایران

با ورود اولین اتومبیل به نام فورد به دستور مظفرالدین شاه مردم با این وسیله آشنا شدند. در آن زمان خودرو یک وسیله لوکس تنها برای درباریان تلقی می شد. بعد از گذشت چند دهه یعنی پایان دوران پهلوی فقط تعداد محدودی خودرو به کشور وارد می شد.

بعد از جنگ جهانی دوم با احداث جاده های مناسب خودرو، واردات خودرو به کشور افزایش یافت و قیمت آن کاهش پیدا کرد. درنتیجه افراد بیشتری از این وسیله بهره مند شدند و حمل و نقل عمومی درون و برون شهری گسترش یافت.

اولین کارخانه تولید خودرو در کشور، کارخانه خودروسازی مرتب بود که در سال ۱۳۳۶ تأسیس شد و به عنوان نمایندگی فروش اتومبیل های شرکت رُوِر با نام کارخانه لندرُوِر در تهران به ثبت رسید. البته این کارخانه تولید و مونتاژ را رسماً از سال ۱۳۴۱ آغاز کرد. وزارت اقتصاد سال ۱۳۴۲ مجوز ساخت را در داخل کشور صادر کرد. پس از آن که مونتاژ خودرو در داخل کشور به جای واردات انجام شد، شرکت هایی با هدف مونتاژ خودروهای خارجی تشکیل شدند.

شرکت اتومیبل‌سازی مرتب

در برخی منابع نیز ذکر شده است که اولین شرکت تولیدکننده خودرو در ایران، شرکت فیات است که در سال ۱۳۳۲ تأسیس شد. تولید اولین محصولات این شرکت که فیات ۱۱۰۰ نام داشت در سال ۱۳۳۹ انجام شد.

شرکت جیپ ایران (پارس خودرو) که در سال ۱۳۳۶ تأسیس شده بود در سال ۱۳۳۸ اولین خودروی تولیدشده در ایران را که جیپ شش سیلندر کالسکه‌ای بود تولید کرد. در سال بعد اولین فیات‌های ایرانی تولید شدند. در سال ۱۳۳۸ شرکت تولید خودروی ایران (مرتب خودرو) تأسیس شد. این شرکت هم در سال ۱۳۴۲ اولین محصولات خود را که انواع مدل‌های لندروور بود تولید می‌کرد.

نخستین پیکان ایران

در سال ۱۳۴۱ ایران ناسیونال (ایران خودرو) تأسیس و در سال ۱۳۴۵ اولین خودروی همه‌گیر تولید داخل یعنی پیکان تولید شد. در سال ۴۷ بیش از ۱۲ هزار دستگاه پیکان در ایران ساخته شد در حالی که تیراژ تولید بقیه خودروهای ذکر شده حداکثر از ۲۰۰۰ دستگاه تجاوز نمی‌کرد. این روند همچنان ادامه داشت تا سال ۵۱ حدود ۱۲۰ هزار دستگاه پیکان ساخت ایران در خیابان‌های تهران و دیگر شهرستان‌ها تردد می‌کردند. این تعداد در سال ۵۷ و پیش از انقلاب اسلامی با رشد نسبتاً زیادی به بیش از ۴۳۲ هزار دستگاه در سال ۵۷ رسید.

صنایع خودرویی پس از انقلاب

پس از انقلاب به یکباره تولید پیکان به نصف رسید. از آن به بعد روند تولید این خودرو به صورت سینوسی ادامه پیدا کرد. با تشدید شرایط جنگی در ایران و تخصیص منابع موجود به جنگ، پیکان بدترین شرایط را تجربه کرد. در سال ۶۹ تنها ۳۰۰۰ دستگاه از آن در ایران تولید شد. در همین سال هم یکی از پرطرفدارترین خودروهای ساخته شده در ایران یعنی پژو ۴۰۵ متولد شد. علاوه بر این دو در همان زمان رنو ۵، پاترول چهاردر و پاژن هم از وضعیت مناسبی برخوردار بودند. به هر حال یکه‌تاز بازار خودرو آن زمان ایران، پیکان بود.

با پایان جنگ و آغاز به کار دولت سازندگی، پیکان جانی دوباره گرفت. در سال ۷۳ حدود ۱۵۰۰ دستگاه پراید و ۲۴ هزار دستگاه پیکان ایران به بازار عرضه شد. سال بعد با استقبال بالایی که از خودروی کره‌ای پراید شد در سال ۷۵ و همزمان با حضور یک خودروساز کره‌ای دیگر در ایران یعنی دوو حدود ۲۳ هزار دستگاه پراید در ایران تولید شد. در همان زمان پیکان همچنان با تولید ۷۷ هزار دستگاه در سال به رکورد پیش از انقلاب خود نزدیک می‌شد. بالاخره این رکورد پس از ۲۲ سال و با رسیدن به تیراژ ۱۱۰ هزار دستگاه پیکان در سال ۷۹ شکسته شد.

سمند ایرانی

اصطلاح خودروی ملی اولین بار به یک خودروی سمند اطلاق گردید که در چارچوب برنامه خودکفایی خودروسازی طراحی شد. سمند یک خودروی سدان است که از سال ۱۳۸۰ توسط شرکت ایران خودرو تولید می‌شود. پس از تولید این خودرو صنعت خودروسازی در کشور رشد گسترده‌ای پیدا کرد و اکنون نیز خودروهای متعددی تولید و عرضه می‌شوند. انتقادات بسیاری به صنعت خودروسازی کشور وارد می‌شود و مباحث زیادی وجود دارد. بسیاری از این مباحث سیاسی و کلان است که از حوصله مقاله حاضر خارج است.

عوامل موثر در صنعت خودروسازی

عوامل متعددی در حوزه صنعت خودروسازی وجود دارد که از جنبه مدیریتی قابل بررسی است:

• اشتغال
• تولید
• فناوری
• رقابت

یکی از نخستین عوامل در این حوزه بحث اشتغال است. اینکه خودروسازی یک صنعت اشتغال‌زا در دنیا است حقیقتی غیرقابل کتمان است. در ایران نیز از همین منظر از این صنعت بسیار دفاع می‌شود. از سوی دیگر در زنجیره تامین صنایع خودرویی کسب‌وکارهای بسیار زیادی فعال هستند. پرسش کلیدی آن است که بهتر نیست به‌جای تولید خودرو بر صنایع و کسب‌وکارهای کوچک زیربنایی این صنعت تمرکز شود؟

در سالهای اخیر، فن‌آوری تولید خودرو در جهت ساخت موتورهای پاکیزه‌تر و با اتساع کمتر گازهای آلاینده بوده است. خودروسازان امیدوارند که از فناوری باتری‌های سلولی برای بیشتر محصولاتشان استفاده نمایند. استفاده از فناوری‌های جدید برای توسعه پایدار و تولید پاک در کانون مطالعات این صنعت قرار دارد.

جامعه و نمونه صنعت خودروسازی

بسیاری از پژوهشگران جامعه و نمونه مورد مطالعه خود را صنعت خودروسازی کشور در نظر می‌گیرند. نخستین پرسش برای پژوهشگران آن است که معادل لاتین درست برای این صنعت چیست و بیشتر به‌صورت تحت‌الفظی آن را Automobile Industry ترجمه می‌کنند که اشتباه است. برگردان درست این واژه Automotive industry است.

صنعت خودروسازی به انگلیسی

اگر پژوهش جنبه کیفی دارد باید از مدیران ارشد این صنعت استفاده کنید. چنانچه بحث بسیار کلان و در سطح سیاست‌گذاری کشوری است باید به «وزارت صمت» و «دفتر صنایع خودرو» ارجاع داده‌شود. اگر در سطح یک شرکت خودروسازی باشد کار بسیار تسهیل می‌شود و باید مدیران و معاونین آن شرکت مصاحبه شود.

اگر پژوهش جنبه کمی داشته باشد می‌توانید در یک شرکت خاص مانند ایران‌خودرو تمرکز کنید. چنانچه کل صنعت موردنظر باشد می‌توان با نمونه‌گیری خوشه‌ای برخی از شرکت‌های صنعت خودروسازی را انتخاب کرد. سپس با روش نمونه‌گیری تصادفی ساده اقدام به نمونه‌گیری نمود.

خلاصه و جمع‌بندی

صنعت خودرو به عنوان یک الگوی کسب و کار وارد قرن ۲۱ شد اما اصول آن، با آن‌چه که در اوایل قرن بیستم بود، تفاوت چندانی نکرده است.
این صنعت که بزرگ‌ترین صنعت تولیدی جهان به شمار می‌آید – بر اساس درآمد و اشتغال – هم‌چنین بر اساس هزینه‌های ثابت، حاشیه سود پایین، نیروی کار به شدت اتحادیه‌ای شکل، رقابت شدید بر سر قیمت‌ها، تقاضای ناپایدار و شرکت‌های دارای یارانه‌های دولتی، تعریف می‌شود.

اگرچه این صنعت به عنوان یک مدل کسب و کار تغییر چندانی نکرده اما محصولات آن تغییرات زیادی داشته است. واقعیت آن است که خودروهای امروزی همان ویژگی‌های اولیه را دارند یعنی یک وسیله نقلیه‌ بدون اسب، که کارل بنز و گاتلیب دایملر در دهه ۱۸۸۰ طرح آن را در سر داشتند – چهار چرخ، وزن پایین، سرعت مناسب – اما واقعیت این است که تغییرات ایجاد شده بنیادی هستند.

غم انگیز است که هنوز استراتژی معینی برای صنعت خودروی ایران وجود ندارد. دوره انحصار در صنعت خودرو توسط خودروسازان داخلی و به ویژه دولتی به سر می رسد و دوران شکستن مرزهای تجاری فرارسیده است، اما در این احوال همچنان خودروسازان ما چون کبک سر در برف دارند و خاطرات طلایی عصر مونتاژ و انحصار را در رویاهای آینده شان می پرورانند. ایران همچون جزیره ای در حال پیوستن به خشکی است. با پیوستن به خشکی بی گمان ناقوس مرگ بسیاری از خودروسازان به ویژه آنهایی که هنوز در آستانه افتتاح هستند به صدا در می آید. در شرایطی که مزیت هایی نسبی ما در صنعت خودرو هنوز به درستی و شفافیت تعریف نشده است.