تصمیم‌گیری چندشاخصه غیرجبرانی (NMCDM) روشی تحلیلی در علم تصمیم‌گیری است که بر مبنای رد جبران‌پذیری میان شاخص‌ها عمل می‌کند. در شرایطی که تصمیم‌ها بر پایه ارزش‌های قطعی و محدودیت‌های سخت اتخاذ می‌شوند، اهمیت این رویکرد دوچندان است. در این نوشتار، مفهوم، اصول و ابعاد کاربردی «تصمیم‌گیری چندشاخصه غیرجبرانی» به شکلی جامع و تحلیلی بررسی می‌شود.
درک تصمیم‌گیری چندشاخصه غیرجبرانی
تصمیم‌گیری چندشاخصه غیرجبرانی (Non-compensatory Multi-Criteria Decision Making) یکی از شاخه‌های کلیدی در تحلیل تصمیمات پیچیده است. این رویکرد برخلاف روش‌های جبرانی، اجازه نمی‌دهد ضعف یک معیار با قوت معیار دیگر جبران شود. در این مدل، هر شاخص دارای حداقل سطح پذیرش است و در صورت عدم تحقق آن، گزینه از فرایند تصمیم‌گیری حذف می‌گردد.
روش‌های تصمیم‌گیری چندشاخصه (MADM) به دو دسته تقسیم می‌شوند:
- روش‌های جبرانی
- روش‌های غیرجبرانی
در مدل‌های غیرجبرانی تصمیم‌گیرنده حاضر به تبادل بین معیارها نیست یعنی نقطه ضعف موجود در یک شاخص توسط مزیت موجود در یک شاخص دیگر جبران نمی شود. هر شاخص جدا از سایر شاخص‌ها مبنای ارزیابی گزینه‌های رقیب قرار می‌گیرد. در این مدل‌ها، معیارها مستقل از هم در فرایند تصمیم‌گیری بررسی می‌شوند.
کتاب تصمیم‌گیری چندشاخصه غیرجبرانی
عنوان کتاب: تصمیم‌گیری چندشاخصه غیرجبرانی
زبان: فارسی
نوع فایل: PDF
تعداد صفحات: ۱۷ صفحه
نمونه مسئله حل شده دارد
تهیه و تنظیم: پایگاه پارس‌مدیر
محتویات: روش تسلط، ماکسی‌مین، ماکسی‌ماکس، لکسیکوگراف، پرموتاسیون
انواع روش‌های تصمیم‌گیری چندشاخصه غیرجبرانی
انواع روش‌های تصمیم‌گیری چندشاخصه غیرجبرانی عبارتند از:
- پرموتاسیون
- لکسیکوگراف
- رضایت‌بخش
- ماکسی‌ماکس
- ماکسی‌مین
- تسلط
روش پرموتاسیون (Permutation) برای انتخاب گزینه بهینه براساس همه جایگشت‌های ممکن استفاده می‌شود.
روش لکسیکوگراف (Lexicographic) یکی از روش‌های غیرجبرانی برای انتخاب گزینه بهینه براساس رتبه‌بندی ترتیبی شاخص‌ها است.
روش رضایت‌بخش (Satisfying method) یک روش غیرجبرانی است که برای غربالگری گزینه‌ها براساس استانداردهای صنعت عمل می‌کند.
روش ماکسی‌ماکس (MaxiMax) یک روش غیرجبرانی است که بهترین گزینه را براساس بهترین میزان از بدترین شاخص مشخص می‌کند.
روش ماکسی‌مین (MaxiMin) بهترین گزینه را براساس ضعیف‌ترین شاخص در ماتریس تصمیم‌گیری مشخص می‌کند.
روش تسلط (Dominance) یکی از روش‌های زیر مجموعه نظریه بازی است که برای مقایسه گزینه‌ها استفاده می‌شود.
این رویکرد مبتنی بر اصول عقلانیت محدود (Bounded Rationality) است و با هدف جلوگیری از انحراف در تصمیم‌گیری طراحی شده است. در محیط‌های واقعی که تصمیم‌گیرنده با معیارهای ناسازگار یا داده‌های نامتقارن مواجه است، استفاده از روش‌های غیرجبرانی مانع از انتخاب‌های غیرمنطقی می‌شود.
منطق و ساختار تصمیم‌گیری غیرجبرانی
در منطق غیرجبرانی، تأکید اصلی بر حداقل سطح رضایت از هر شاخص است. به بیان دیگر، هیچ معیار ضعیفی نمی‌تواند با عملکرد خوب سایر معیارها جبران شود. این ویژگی باعث افزایش دقت و شفافیت در ارزیابی گزینه‌ها می‌شود.
فرایند معمول تصمیم‌گیری غیرجبرانی شامل مراحل زیر است:
- شناسایی معیارهای کلیدی تصمیم
- تعیین آستانه پذیرش برای هر معیار
- حذف گزینه‌های نامنطبق با آستانه‌ها
- انتخاب نهایی بر اساس اولویت یا مقایسه سطحی
این روش به‌ویژه در حوزه‌هایی مانند مدیریت ریسک، ارزیابی پروژه‌های زیست‌محیطی و تصمیم‌گیری‌های اخلاقی کاربرد دارد، زیرا در این حوزه‌ها، گذشت از معیارهای حیاتی قابل قبول نیست.
کاربردهای عملی در مدیریت و مهندسی تصمیم
رویکرد غیرجبرانی در سال‌های اخیر به دلیل نیاز به تصمیم‌های شفاف و مبتنی بر محدودیت‌های واقعی، در حوزه‌های مختلف توسعه یافته است:
- مدیریت پروژه: انتخاب پیمانکاران یا فناوری‌ها بر اساس معیارهای غیرقابل جبران مانند ایمنی یا پایداری.
- سیاست‌گذاری عمومی: حذف گزینه‌هایی که با معیارهای قانونی یا اجتماعی همخوانی ندارند.
- سیستم‌های هوش مصنوعی: طراحی الگوریتم‌هایی که براساس قوانین حذف تدریجی عمل می‌کنند تا از تصمیم‌های نامطلوب جلوگیری شود.
- مهندسی صنایع: انتخاب تأمین‌کنندگان یا مواد اولیه با استفاده از قواعد هم‌زمان حداقلی.
کاربرد این رویکرد در محیط‌های چندمعیاره‌ای که تضاد بین اهداف وجود دارد، منجر به تصمیم‌هایی قابل دفاع‌تر و منطبق‌تر با ارزش‌های سازمانی می‌شود.
سخن پایانی و چشم‌انداز آینده
تصمیم‌گیری چندشاخصه غیرجبرانی، الگویی منطقی برای انتخاب‌های حساس و چندبعدی است که در آن مصالحه بین معیارها امکان‌پذیر نیست. این رویکرد به‌ویژه در تصمیم‌های حیاتی که معیارهایی مانند ایمنی، عدالت یا پایداری مطرح‌اند، بیشترین کارایی را دارد. با پیشرفت روش‌های داده‌کاوی و هوش مصنوعی، انتظار می‌رود تلفیق مدل‌های غیرجبرانی با الگوریتم‌های یادگیری ماشین، نسل جدیدی از سیستم‌های تصمیم‌یار را پدید آورد که هم شفاف و هم اخلاق‌محور باشند.
فهرست منابع
کتاب تصمیم‌گیری کاربردی نوشته عادل آذر و علی رجب‌زاده انتشارات نگاه دانش
کـتاب تصمیم‌گیری‌های چندمعیاره نوشته محمدجواد اصغرپور انتشارات بادولخانی
کتاب مباحثی در تصمیم‌گیری چندمعیاره نوشته حسن قدسی‌پور انتشارات دانشگاه امیرکبیر
کتاب تصمیم‌گیری چندشاخصه نوشته آرش حبیبی و صنم آفریدی نارون‌دانش.
نگارنده: پشتیبانی پارس‌مدیر | 
