شاخص اچ (H-Index) یکی از شناخته‌شده‌ترین شاخص‌ها برای سنجش عملکرد پژوهشی دانشمندان، اساتید دانشگاه و پژوهشگران است. این شاخص تلاش میکند هم تعداد مقالات و هم تعداد استنادهای دریافتی را در یک عدد ساده خلاصه کند تا بتوان با آن، قدرت اثرگذاری علمی یک فرد را تا حدی برآورد کرد. در این مقاله، کاربردها، مزایا، محدودیت‌ها و راه‌های افزایش شاخص اچ برای پژوهشگران و اساتید دانشگاه را به زبان ساده می‌خوانید.
شاخص اچ (H-Index) چیست؟
به زبان ساده، شاخص اچ (H-Index) نشان میدهد یک پژوهشگر چند مقاله دارد که هر کدام حداقل همان تعداد استناد گرفته‌اند. مثلا وقتی می‌گوییم شاخص اچ یک پژوهشگر برابر ۱۲ است، یعنی او دست‌کم ۱۲ مقاله دارد که هر کدام، حداقل ۱۲ بار مورد استناد قرار گرفته‌اند.
شاخص اچ نخستین بار توسط فیزیکدان آمریکایی، خورخه هرش (J. E. Hirsch) پیشنهاد شد. هدف او این بود که به‌جای تکیه صرف بر تعداد مقالات یا مجموع استنادها، شاخصی معرفی کند که تصویر واقع‌بینانه‌تری از «ترکیب کمیت و کیفیت» فعالیت پژوهشی نشان دهد.
پیش از شاخص اچ، گاهی پژوهشگرانی با تعداد بسیار زیاد مقاله علمی اما بدون استناد معنادار، در رتبه‌ای مشابه یا حتی بالاتر از پژوهشگران صاحب چند مقاله بسیار اثرگذار قرار می‌گرفتند. شاخص اچ برای کاهش این مشکل طراحی شد.
نحوه محاسبه H-Index چگونه است؟
محاسبه شاخص اچ (H-Index) در ظاهر ساده است، اما باید با ترتیب‌دادن صحیح مقالات انجام شود. مراحل کلی به این شکل است:
- تمام مقالات یک پژوهشگر را فهرست می‌کنیم.
- تعداد استنادهای هر مقاله را از یک پایگاه اطلاعاتی استخراج می‌کنیم.
- مقالات را براساس تعداد استناد، از بیشترین به کمترین مرتب می‌کنیم.
- از بالا به پایین می‌شماریم تا جایی که «شماره ردیف مقاله» از «تعداد استنادهای آن مقاله» بیشتر شود.
- بزرگ‌ترین عددی که در آن، تعداد استنادها حداقل برابر شماره ردیف است، همان شاخص اچ است.
منظور از پایگاه‌های اطلاعاتی، گوگل اسکالر، اسکوپوس یا وب‌آوساینس می‌باشد.
مثال ساده برای درک بهتر شاخص اچ
فرض کنید پژوهشگری ۸ مقاله دارد و تعداد استنادهای آنها به ترتیب زیر است:
۴۵، ۳۲، ۲۷، ۱۵، ۹، ۵، ۳، ۱
اگر این مقالات را به همین ترتیب (نزولی) ردیف کنیم، ردیف چهارم ۱۵ استناد دارد، یعنی ۴ مقاله‌ای وجود دارد که هر کدام حداقل ۴ استناد گرفته‌اند.
اما در ردیف پنجم، مقاله ۹ استناد دارد، در حالی که هنوز ۵ مقاله‌ای وجود دارد که هر کدام حداقل ۵ استناد ندارند (مقاله پنجم ۹ است اما مقاله ششم فقط ۵ استناد دارد).
بنابراین شاخص اچ این پژوهشگر برابر ۵ نیست، بلکه برابر ۵ یا ۶ نیست، بلکه در این مثال حد اکثر عددی که شرط را دارد ۵ است یا ۴؛ با توجه به توزیع، عددی که معمولا به‌دست می‌آید ۵ یا کمتر است.
نکته مهم این است که شاخص اچ، همزمان به تعداد مقالات و کیفیت نسبی آنها وابسته است.
کاربردهای شاخص اچ (H-Index) در ارزیابی پژوهشگران
شاخص اچ، امروز یکی از شاخص‌های پرکاربرد در حوزه علم‌سنجی است و در موارد زیر به کار می‌رود:
- ارزیابی عملکرد پژوهشی اساتید برای ترفیع و ارتقا
- مقایسه پژوهشگران در یک رشته یا دانشگاه
- انتخاب داوران برای نشریات و همایش‌ها
- بررسی اعتبار علمی نویسندگان در پروژه‌ها و طرح‌های پژوهشی
- تحلیل جایگاه علمی دانشگاه‌ها و گروه‌های آموزشی
البته توصیه میشود شاخص اچ هرگز به‌تنهایی مبنای تصمیم‌گیری نباشد، بلکه همراه با سایر شاخص‌ها و داوری کارشناسی استفاده شود.
مزایا و نقاط قوت شاخص اچ
شاخص اچ در مقایسه با شمارش ساده مقالات یا مجموع استنادها چند مزیت مهم دارد:
ترکیب کمیت و کیفیت
شاخص اچ هم تعداد مقالات را در نظر می‌گیرد و هم میزان استناد به مقالات را. بنابراین پژوهشگری که ده‌ها مقاله کم‌استناد دارد، لزوما شاخص اچ بالایی نخواهد داشت.
مقاومت در برابر چند مقاله بسیار پرتعداد
اگر یک پژوهشگر فقط یک یا دو مقاله دارد که بهطور غیرعادی استنادهای بسیار بالا دریافت کرده‌اند، مجموع استنادها زیاد میشود، اما شاخص اچ همچنان محدود می‌ماند و تصویری متعادل‌تر ارائه میدهد.
سادگی درک و محاسبه
عدد شاخص اچ برای مدیران، دانشجویان و حتی مخاطبان غیرتخصصی به‌راحتی قابل فهم است و میتواند مبنای گفت‌وگو قرار گیرد.
محدودیت‌ها و نقدهای وارد بر شاخص اچ
با وجود رواج گسترده، شاخص اچ بدون ایراد نیست و منتقدان جدی دارد. برخی از مهم‌ترین محدودیت‌ها عبارت‌اند از:
تفاوت رشتهها
الگوی استناد در رشتههای مختلف بسیار متفاوت است. شاخص اچ یک استاد در فیزیک را نمی‌توان با شاخص اچ یک استاد در مدیریت، حقوق یا هنر مقایسه کرد. در برخی رشتهها فرهنگ استناد گسترده‌تر است و اعداد بالاتری دیده میشود.
بی‌توجهی به ترتیب نویسندگان
شاخص اچ، تفاوتی بین مقاله‌ای که نویسنده، نفر اول است با مقاله‌ای که نویسنده در ردیف ششم یا هفتم قرار دارد قائل نمی‌شود.
بی‌توجهی به سن علمی
پژوهشگران جوان، فرصت کمتری برای انتشار مقاله و دریافت استناد داشته‌اند؛ بنابراین شاخص اچ آنها بهطور طبیعی پایین‌تر است و این موضوع میتواند ناعادلانه تلقی شود.
امکان تأثیر رفتارهای غیراخلاقی
خوداستنادی بیش از حد، شبکه‌های استنادی غیرواقعی و انتشار مقالات بی‌کیفیت در مجلات ضعیف میتواند تا حدی شاخص اچ را به‌شکل مصنوعی بالا ببرد.
تفاوت شاخص اچ با سایر شاخص‌های استنادی
برای درک بهتر جایگاه شاخص اچ، بد نیست آن را با چند شاخص دیگر مقایسه کنیم:
تعداد کل مقالات
این شاخص فقط کمیت را نشان میدهد و هیچ توجهی به کیفیت و اثرگذاری ندارد. ممکن است فردی ده‌ها مقاله منتشر کرده اما استناد بسیار کمی دریافت کرده باشد.
مجموع استنادها
این شاخص فقط تعداد کل استنادهای دریافت شده را در نظر می‌گیرد. اگر یک مقاله به شکل استثنایی بسیار مورد استناد قرار گیرد، مجموع استنادها بالا می‌رود، حتی اگر بقیه مقالات تقریباً بدون استناد باشند.
شاخص‌های دیگر مانند g-index و i10-index
شاخص g تلاش میکند سهم مقالات بسیار پر استناد را بیشتر در نظر بگیرد، و شاخص i10 تعداد مقالات با حداقل ۱۰ استناد را نشان میدهد. هرکدام نقاط قوت و ضعف خود را دارند، اما شاخص اچ همچنان رایج‌ترین شاخص در عمل است.
مشاهده شاخص اچ (H-Index)
امروزه چند پایگاه اطلاعاتی علمی معروف، شاخص اچ پژوهشگران را به‌صورت خودکار محاسبه میکنند. مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:
گوگل اسکالر
در پروفایل گوگل اسکالر، پس از ثبت‌نام و تأیید مقالات، در بخش آمار، شاخص اچ و شاخص‌های مشابه نمایش داده میشود. این سامانه پوشش وسیع‌تری دارد، اما کیفیت پالایش مقالات در آن گاهی با خطا همراه است.
وب آو ساینس
این پایگاه، مقالات نمایهشده در مجلات معتبر را پوشش میدهد و شاخص اچ را بر همین اساس محاسبه میکند. دامنه پوشش محدودتر است، اما داده‌ها معمولاً دقیق‌تر و استانداردتر هستند.
اسکوپوس
اسکوپوس نیز مانند وب آو ساینس، یک پایگاه داده بزرگ استنادی است که شاخص اچ پژوهشگران را در پروفایل نویسنده نشان میدهد.
برای استفاده عملی، معمولا پژوهشگران در پروفایل خود، شاخص اچ را از یک یا دو پایگاه معتبر گزارش میکنند و در رزومه، وب‌سایت شخصی یا فرم‌های دانشگاهی می‌نویسند.
راهکارهای افزایش شاخص اچ (H-Index)
اگرچه هدف اصلی پژوهش نباید فقط افزایش یک عدد باشد، اما رعایت چند نکته میتواند بهطور طبیعی باعث رشد شاخص اچ شود:
تمرکز بر موضوعات دارای اهمیت واقعی
انتخاب موضوعات کاربردی، نوآورانه و مورد نیاز جامعه علمی احتمال استناد به مقالات را بالا می‌برد.
انتشار در نشریات معتبر
نشریاتی که نمایه‌سازی بین‌المللی و مخاطبان گسترده دارند، شانس دیده‌شدن و استناد را افزایش می‌دهند.
همکاری پژوهشی با شبکه‌های علمی
همکاری با پژوهشگران شناخته‌شده، مشارکت در طرح‌های پژوهشی ملی و بین‌المللی، و انتشار مشترک میتواند شبکه استناد را گسترش دهد.
دسترس‌پذیر کردن نتایج پژوهش
انتشار نسخه پیش‌چاپ، بارگذاری مقاله در مخازن دانشگاهی، و معرفی نتایج در همایش‌ها و شبکه‌های علمی، همه به دیده‌شدن اثر کمک میکند.
پرهیز از خوداستنادی افراطی
خوداستنادی در حد معقول طبیعی است، اما استفاده افراطی از آن، هم از نظر اخلاقی نادرست است و هم در بلندمدت اعتبار علمی پژوهشگر را زیر سؤال می‌برد.
آیا شاخص اچ معیار نهایی کیفیت علمی است؟
پاسخ کوتاه این است: خیر. شاخص اچ تنها یکی از ابزارهای موجود برای سنجش عملکرد پژوهشی است. برای قضاوت درست درباره کیفیت علمی پژوهشگر، باید موارد زیر نیز در نظر گرفته شود:
- کیفیت محتوایی و نوآوری مقالات
- نقش واقعی نویسنده در هر مقاله
- تنوع حوزه‌های پژوهشی
- مسئولیت‌های آموزشی، اجرایی و خدمات علمی
- تأثیر اجتماعی و کاربردی پژوهش‌ها
بنابراین، شاخص اچ میتواند «نشانه‌ای مهم» باشد، اما «داور نهایی» نیست.
سخن پایانی
شاخص اچ (H-Index) یکی از پرکاربردترین شاخص‌ها در ارزیابی عملکرد پژوهشی است که تلاش میکند تعداد مقالات و میزان استنادهای آنها را در یک عدد خلاصه کند. این شاخص به پژوهشگران، مدیران دانشگاهی و سیاست‌گذاران کمک میکند تصویری کلی از جایگاه علمی افراد به دست آورند. با این حال، تفاوت رشتهها، بی‌توجهی به سن علمی و نقشه واقعی همکاری‌ها باعث میشود استفاده از شاخص اچ بدون در نظر گرفتن سایر شاخص‌ها و داوری تخصصی، میتواند گمراه‌کننده باشد. راهکار درست این است که شاخص اچ را در کنار سایر اطلاعات، مانند کیفیت مجلات، نوآوری موضوع، تأثیر اجتماعی تحقیقات و نظر داوران متخصص در نظر بگیریم. پژوهشگری که بر حل مسئله، نوآوری و اخلاق علمی تمرکز دارد، به‌صورت طبیعی در طول زمان، شاخص اچ خود را نیز ارتقا خواهد داد.
سوالات متداول
خوداستنادی در حد معمول قابل قبول است، اما استناد افراطی میتواند شاخص اچ را مصنوعی بالا ببرد. بسیاری از پایگاهها رفتارهای غیرعادی را شناسایی و فیلتر میکنند.
چون گوگل اسکالر دامنه گستردهتری از منابع را پوشش میدهد، از جمله پایاننامهها، کتابها و مقالات کنفرانسی. در مقابل، اسکوپوس فقط موارد نمایهشده معتبر را لحاظ میکند.
خیر، الگوی استناد در رشتهها بسیار متفاوت است و مقایسه مستقیم معمولاً منصفانه نیست. شاخص اچ باید فقط در مقایسه افراد یک حوزه علمی بررسی شود.
بسته به پایگاه داده، معمولاً بهطور خودکار و منظم بهروزرسانی میشود. تغییرات استنادها بهمرور در پروفایل پژوهشگر ثبت میشود.
فقط در صورتی که تعداد مقالات پربازدید به حد کافی برسد. شاخص اچ به یک مقاله تکیه نمی‌کند و رفتار میانگین مقالات را نشان میدهد.
نگارنده: پشتیبانی پارسمدیر | 
