فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی گروهی (GAHP)

فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی گروهی (GAHP) زمانی استفاده می‌شود که بخواهیم از دیدگاه چندین کارشناس برای انجام مقایسه‌های زوجی استفاده کنیم. به‌طور خلاصه فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی گروهی، روشی برای انجام و تجمیع مقایسه‌های زوجی براساس دیدگاه گروهی از خبرگان جهت بهبود تصمیم‌گیری می‌باشد.

در بسیاری از مسائل تصمیم‌گیری، مدیران و کارشناس‌های متعددی دخالت دارند. ساده‌ترین راه در چنین مواردی برگزاری جلسات تصمیم‌گیری و دستیابی به اجماع میان خبرگان و مدیران است. در مطالعات دانشجویی عملاً برگزاری چنین جلساتی میسر نیست و پژوهشگر باید پرسشنامه را به صورت جداگانه در اختیار خبرگان قرار دهد و سپس اقدام به تجمیع دیدگاه آنها نماید.

منظور از GAHP همان Group Analytic Hierarchical Process به معنی فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی گروهی است. این روش در واقع ادامه بحث فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی (AHP) می‌باشد و یکی از مهمترین کاربردهای تصمیم‌گیری چندمعیاره در تصمیم‌گیری گروهی است. در مثال انتخاب مدیر فرض کنید بخواهید براساس نظر چندین کارشناس تصمیم‌گیری کنید. روش‌های تصمیم‌گیری گروهی دو کاربرد اساسی در روش‌های تصمیم‌گیری چندمعیاره دارند. با مطالعه این بخش شما روش طراحی پرسشنامه خبره را نیز فرا خواهید گرفت. در این مقاله دو موضوع اساسی در این بحث یعنی «نمونه‌گیری خبرگان» و «تجمیع دیدگاه خبرگان» آموزش داده شده است.

نمونه‌گیری در فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی گروهی (GAHP)

برای انجام فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی گروهی ابتدا باید خبرگان انتخاب شده و در خصوص مسئله توجیه شوند. برخی ویژگی‌های اصلی برای انتخاب خبرگان بدین شرح است: با مسئله مورد بحث درگیر باشند، اطلاعات مداوم از مسئله را برای همکاری داشته باشند، دارای انگیزه برای شرکت در فرایند تحلیل باشند و احساس کنند اطلاعات حاصل از یک توافق گروهی برای خود آنها نیز ارزشمند خواهد بود [کتاب مباحثی در تصمیم‌گیری چندمعیاره، اصغرپور].

ساعتی (۱۹۹۰) معتقد است تعداد ده نفر از خبرگان برای مطالعات مبتنی بر مقایسه زوجی کافی است. به پرسشنامه مقایسه زوجی، عموماً پرسشنامه خبره گفته می‌شود زیرا پاسخ‌دهندگان به مسائل تصمیم‌گیری خبرگان، مدیران و اساتیدی هستند که در زمینه مورد بحث صاحب نظر می‌باشند. بنابراین افراد واجد شرایط ذاتاً محدود هستند. در بیشتر موارد کمتر از ۱۰ کارشناس در دسترس است و این رویکردی متعارف در حل مسائل تصمیم‌گیری چندمعیاره است [کتاب تصمیم‌گیری چندشاخصه، حبیبی].

نکته کلیدی: مهمترین نکته در روش فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی گروهی انتخاب حجم نمونه است. برای تعیین حجم نمونه خبرگان فرمول کوکران کاربرد ندارد. فرمول کوکران برای محاسبه حجم نمونه آماری است و برای تکنیک‌های تحقیق در عملیات مصداق ندارد. برای خبرگان خود قیدهایی مانند حداقل تحصیلات، حداقل سابقه کاری و از این دست تعریف کنید. برای نمونه‌گیری خبرگان از روش نمونه‌گیری هدفمند  استفاده کنید.

از اساتید محترم دانشگاه خواهشمندم دقت کنید: فرمول کوکران برای تعیین حجم نمونه آماری کاربرد دارد. فرایند تحلیل سلسله‌مراتی (AHP) یک روش در حوزه تحقیق در عملیات است و ربطی به مباحث آماری ندارد.

تجمیع دیدگاه خبرگان

زمانی که از نظر بیش از یک کارشناس برای مقایسه زوجی عناصر استفاده می‌شود تکنیک‌های متعددی برای رسیدن به یک دیدگاه کلی وجود دارد. برای نمونه می‌توان از روش اجماع (consensus) استفاده کرد. به این ترتیب که پژوهشگران در کنار هم جمع شده و در خصوص هر مقایسه به جمع‌بندی کلی برسند. البته این روش همه معایب تصمیم‌گیری گروهی را به همراه دارد و عملاً جدول مقایسه‌ای هر عضو بی‌خاصیت خواهد ماند.

اکزل و ساعتی (۱۹۸۳) استفاده از میانگین هندسی را بهترین روش برای ترکیب مقایسات زوجی معرفی کرده‌اند.

مثال تجمیع دیدگاه خبرگان در مقایسه زوجی عناصر

در این مثال ما می‌خواهیم نظر ۵ کارشناس را برای انتخاب مدیر از بین سه کاندیدا جویا شویم. الگوریتم اجرای کار مانند قبل است.

درخت سلسله‌مراتبی

مقایسه زوجی گزینه‌ها براساس معیار پیشینه به صورت زیر است:

۱- اولویت مادلین نسبت به سوف براساس معیار پیشینه شغلی برای احراز شغل مدیریت سازمان کدام است؟
۲- اولویت مادلین نسبت به راجر براساس معیار پیشینه شغلی برای احراز شغل مدیریت سازمان کدام است؟
۳- اولویت مادلین نسبت به سوف براساس معیار پیشینه شغلی برای احراز شغل مدیریت سازمان کدام است؟

پاسخنامه نیز با طیف پنج یا نه درجی ساعتی تهیه و تنظیم می‌شود که در صفحه گذشته شرح آن ارائه گردیده است.

در گام بعدی میانگین هندسی هر یک از مقایسه‌های زوجی انجام شده را حساب کنید. برای مثال دیدگاه پنج کارشناس در مقایسه مادلین و راجر به صورت زیر است.

مقایسه زوجی از دیدگاه ۵ خبره

تشکیل ماتریس مقایسه زوجی در فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی گروهی

بنابراین اولویت مادلین به راجر برابر ۵/۳۰۵ است که میانگین هندسی نظرات کارشناسان مختلف می‌باشد. از سوی دیگر اولویت راجر به مادلین ۰/۱۸۸ است که معکوس نمره مادلین به راجر است. همین روند را برای دو مقایسه دیگر انجام می‌دهیم. جدول نهائی مانند زیر خواهد شد:

ماتریس مقایسه زوجی گروهی

مقدار ویژه یا اولویت سطرها مانند قبل محاسبه می‌شود. می‌توانید از نرم‌افزار استفاده کرده یا تخمین میانگین هندسی را بکار ببرید.

دانش را مرزی نیست و همیشه نکاتی برای افزودن هست. آرش حبیبی

منبع: حبیبی، آرش؛ آفریدی، صنم. (۱۴۰۱). تصمیم‌گیری چندشاخصه، تهران: انتشارات نارون.