پرسشنامه خبره ابزاری استاندارد برای گردآوری دیدگاه خبرگان و صاحب‌نظران پیرامون معیارها و گزینه‌ها در روش‌های تصمیم‌گیری چندشاخصه است. برای گردآوری داده‌ها در انواع روش‌های تصمیم‌گیری چندمعیاره از مقایسه زوجی یا ماتریس تصمیم استفاده می‌شود. انواع «پرسشنامه خبره»، شیوه ساخت و هنجاریابی آن در این مقاله تشریح شده‌است.
پرسشنامه خبره چیست؟
این نوع از پرسشنامه‌ها بیشتر به دو شیوه طراحی می‌شوند:
برای سنجش دیدگاه خبرگان در روش‌های فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی (AHP) و فرایند تحلیل شبکه (ANP) از مقایسه‌های زوجی استفاده می‌شود. با استفاده از این ابزار می‌توان وزن معیارها و شاخص‌ها را تعیین کرد.
برای ارزیابی گزینه‌ها براساس معیارها یا شاخص‌ها از پرسشنامه خبره مبتنی بر ماتریس تصمیم استفاده می‌شود. این پرسشنامه برای روش‌هایی مانند تاپسیس (TOPSIS) مناسب است. در واقع یک جدول تشکیل می‌شود از خبرگان خواسته می‌شود به هر یک از گزینه‌ها براساس هر یک از معیارها امتیازی تخصیص دهند.
روایی و پایایی پرسشنامه خبره
در روش‌های تصمیم‌گیری چندمعیاره، گردآوری داده‌ها معمولاً بر پایه دیدگاه خبرگان انجام می‌شود. از این‌رو، ابزار جمع‌آوری داده‌ها در این حوزه گاه «پرسشنامه خبره» نامیده می‌شود. همین اصطلاح موجب سوءبرداشت‌هایی در میان پژوهشگران شده است؛ بسیاری از آنان این پرسشنامه‌ها را با ابزارهای سنجش نگرش یا رفتار اشتباه گرفته و به دنبال آزمون روایی و پایایی آنها هستند.
این در حالی است که پرسشنامه خبره اساساً ابزار سنجش نیست، بلکه وسیله‌ای برای انتقال قضاوت‌های متخصصان است. بنابراین، به‌کارگیری مفاهیمی همچون روایی و پایایی در معنای متعارف آنها در این زمینه نادرست است.
البته برای اطمینان از کیفیت داده‌ها می‌توان اقداماتی انجام داد:
- روایی صوری و محتوایی: با نظرخواهی از داوران و تأیید اهمیت شاخص‌ها.
- پایایی در مقایسه‌های زوجی: با استناد به نرخ ناسازگاری.
با وجود این، باید همواره تأکید شود که کاربرد اصطلاح «روایی و پایایی» برای پرسشنامه‌های خبره در چارچوب MCDM یک خطای مفهومی است.
پرسشنامه مقایسه زوجی
در تکنیک AHP و ANP برای گردآوری داده‌ها از پرسشنامه مقایسه زوجی استفاده می‌شود. مقایسه زوجی بسیار ساده است و کافی است عناصر موجود دو به دو باهم مقایسه شوند. برای این منظور معمولا مقایسه زوجی براساس طیف ۹ درجه ساعتی (مطابق شکل زیر) انجام می‌شود.
طیف نه درجه ساعتی
اگر دو عنصر هم اهمیت باشند عدد ۱ انتخاب می‌شود. در مقایسه زوجی عناصر قانونی وجود دارد که شرط معکوسی نامیده می‌شود. برای نمونه اگر ترجیح عنصر A به عنصر B برابر ③ باشد ترجیح عنصر B به عنصر A برابر ⅓ خواهد بود.
در تکنیک AHP عناصر خوشه اول را براساس هدف مقایسه زوجی کنید. زیرمعیارهای درون هر خوشه را نیز براساس معیار اصلی مربوط مقایسه زوجی کنید.
در تکنیک ANP نیز همین رویه را در پیش بگیرید اما این بار باید یک مرحله جدید اضافه کنید. هر بار یک معیار را نیز ثابت در نظر بگیرید و سایر عناصر را براساس معیار ثابت مقایسه زوجی کنید.
پرسشنامه خبره مبتنی بر ماتریس تصمیم
در تکنیک‌های MADM هدف ارزیابی گزینه‌ها بر اساس معیارها و انتخاب گزینه بهینه انتخاب می‌شود. در این مدل معیارها وزن دهی نمی شوند بلکه وزن معیارها از روش‌های دیگر بدست آمده و به عنوان ورودی استفاده می‌شود. ارزیابی گزینه‌ها براساس معیارها بوسیله ماتریس تصمیم انجام می‌شود.
ماتریس تصمیم یا همان ماتریس امتیازدهی گزینه‌ها براساس معیارها مانند شکل زیر تشکیل می‌شود.
ماتریس تصمیم
ماتریس تصمیم با X و هر درایه آن با xij نشان داده شده است. در این مدل همواره چند گزینه مختلف وجود دارد که این گزینه‌ها بر اساس چند معیار به صورت مستقل ارزیابی می‌شوند و در نهایت گزینه‌ها بر اساس ارزش، رتبه بندی می‌گردند.
تفاوت اصلی این مدل با مدل‌های تصمیم‌گیری سلسله مراتبی یا شبکه‌ای این است که بر خلاف آن مدل ها، در این مدل‌ها مقایسات زوجی بین معیارها و گزینه‌ها صورت نمی گیرد و هر گزینه مستقلا توسط یک معیار سنجیده و ارزیابی می‌گردد.
پرسشنامه دیمتل
تکنیک دیمتل در میان تمامی تکنیک‌های تصمیم‌گیری چندمعیاره یک استثنا است. از این تکنیک برای شناسایی الگوی روابط علی میان متغیرها استفاده می‌شود. در اینجا نیز از گروهی از خبرگان پیرامون روابطی که میان متغیرها وجود دارد نظرخواهی می‌شود. معمولا از یک طیف پنج درجه (۰ تا ۴) استفاده می‌شود.
سخن پایانی
پرسشنامه خبره یک ابزار استاندارد است که برای گردآوری دیدگاه خبرگان در روش‌های تصمیم‌گیری چندشاخصه استفاده می‌شود. این ابزار به صورت ماتریس‌های مقایسه زوجی یا ماتریس‌های تصمیم‌گیری طراحی می‌شود. یکی از مشکلات و دشواری‌های پژوهشگران در زمینه این پرسشنامه‌ها موضوع روایی و پایایی آنها است. باید بدانید این مفاهیم در مورد ابزارهای گردآوری داده‌ها در روش‌های تصمیم‌گیری چندشاخصه و چندمعیاره مصداق ندارند.
دانلود نمونه پرسشنامه تاپسیس و …
دانلود نمونه پرسشنامه تکنیک دیمتل
منبع: حبیبی، آرش؛ آفریدی، صنم. (۱۴۰۱). تصمیم‌گیری چندشاخصه. تهران: نارون‌دانش.
نگارنده: پشتیبانی پارسمدیر | 
