دیمتل (DEMATEL)

دیمتل (DEMATEL) یکی از روش‌های تصمیم‌گیری چندشاخصه است که برای شناسایی الگوی روابط علی میان متغیرهای مورد مطالعه مورد استفاده قرار می‌گیرد. از این روش برای شناسایی الگوی روابط میان یک دسته شاخص استفاده می‌شود. در این مقاله روش دیمتل مفهوم‌سازی، تعریف و آموزش داده خواهد شد.

روش دیمتل (DEMATEL)

واژه DEMATEL مخفف عبارت Decision Making Trial And Evaluation است. این روش توسط Fonetla و Gabus به سال ۱۹۷۱ ارائه شد. هدف تکنیک دیمتل شناسایی الگوی روابط علی میان یک دسته معیار است. این تکنیک شدت ارتباطات را به‌صورت امتیازدهی مورد بررسی قرار داده، بازخورها توأم با اهمیت آنها را تجسس نموده و روابط انتقال ناپذیر را می‌پذیرد.

کاربردهای روش دیمتل عبارتند از:

۱- در نظرگرفتن ارتباطات متقابل؛ مزیت این روش نسبت به تکنیک تحلیل شبکه ای، روشنی و شفافیت آن در انعکاس ارتباطات متقابل میان مجموع هی وسیعی از اجزاء می‌باشد. به طوری که متخصصان قادرند با تسلط بیشتری به بیان نظرات خود در رابطه با اثرات (جهت و شدت اثرات) میان عوامل بپردازند. ماتریس ماتریس ارتباطات داخلی می‌تواند به عنوان بخشی از سوپرماتریس اولیه در روش فرایند تحلیل شبکه استفاده شود.

۲- ساختاردهی به عوامل پیچیده در قالب گرو ههای علت و معلولی. این مورد یکی از مهمترین کارکردها و یکی از مهم ترین دلایل کاربرد فراوان آن در فرایندهای حل مسئله است. بدین صورت که با تقسیم بندی مجموعه ی وسیعی از عوامل پیچیده در قالب گروه‌های علت معلولی، تصمیم گیرنده را در شرایط مناسب تری از درک روابط قرار می‌دهد. این موضوع سبب شناخت بیشتری از جایگاه عوامل و نقشی که در جریان تاثیرگذاری متقابل دارند، می‌شود.

آموزش روش دیمتل (DEMATEL)

تشکیل ماتریس ارتباط مستقیم

برای شناسایی روابط N معیار ابتدا یک ماتریس N×N در تشکیل دهید. به این ماتریس یک ماتریس ارتباط مستقیم گویندو با X نمایش داده می‌شود. سپس از خبرگان بخواهید میزان تاثیر هر معیار را بر سایر معیارها با عددی از صفر تا ۴ مشخص کنند. زمانیکه از دیگاه چندنفر استفاده می‌شود از میانگین ساده نظرات استفاده می‌شود و X را تشکیل می‌دهیم.

نرمال کردن ماتریس ارتباط مستقیم

برای نرمال کردن ماتریس ارتباط مستقیم از فرمول N = X/K یعنی رابطه دو در شکل زیر استفاده می‌شود. برای محاسبه k ابتدا جمع تمامی سطرها و ستون‌ها محاسبه می‌شود. بزرگترین عدد حاصل را با K نمایش می‌دهند. تمامی اعداد ماتریس ارتباط مستقیم بر K تقسیم می‌شود.

برآورد ماتریس ارتباط کامل

برای محاسبه ماتریس ارتباط کامل ابتدا یک ماتریس یکه یا همانی تشکیل دهید. سپس از رابطه سه در شکل زیر استفاده کنید. ماتریس همانی را منهای ماتریس نرمال کنید. ماتریس حاصل را معکوس کنید. در نهایت ماتریس معکوس شده را در ماتریس نرمال ضرب ماتریسی کنید.

فرمول محاسبه تکنیک دیمتل

فرمول محاسبه تکنیک دیمتل

ترسیم شبکه روابط (NRM)

نقشه روابط شبکه (Network Relation Map, NRM) روابط علی و معنادار میان متغیرهای مورد مطالعه را نشان می‌دهد. این نقشه براساس ماتریس ارتباط کامل طراحی می‌شود. جهت تعیین باید ارزش آستانه Threshold محاسبه شود. با این روش می‌توان از روابط جزئی صرف‌نظر کرده و شبکه روابط قابل اعتنا را ترسیم کرد. تنها روابطی که مقادیر آنها در ماتریس T از مقدار آستانه بزرگتر باشد در NRM نمایش داده خواهد شد. برای محاسبه مقدار آستانه روابط کافی است تا میانگین مقادیر ماتریس T محاسبه شود. بعد از آنکه شدت آستانه تعیین شد، تمامی مقادیر ماتریس T که کوچکتر از آستانه باشد صفر شده یعنی آن رابطه علی در نظر گرفته نمی‌شود.

ایجاد نمودار علّی (Causal Diagram)

جمع عناصر هر سطر (D) برای هر عامل نشانگر میزان تاثیرگذاری آن عامل بر سایر عامل‌های سیستم است. (میزان تاثیر گذاری متغیرها)

جمع عناصر ستون (R) برای هر عامل نشانگر میزان تاثیرپذری آن عامل از سایر عامل‌های سیستم است. (میزان تاثیرپذیری متغیرها)

بنابراین بردار افقی (D + R) میزان تاثیر و تاثر عامل مورد نظر در سیستم است. به عبارت دیگر هرچه مقدار D + R عاملی بیشتر باشد، آن عامل تعامل بیشتری با سایر عوامل سیستم دارد.

بردار عمودی (D – R) قدرت تاثیرگذاری هر عامل را نشان می‌دهد. بطور کلی اگر D – R مثبت باشد، متغیر یک متغیر علی محسوب می‌شود و اگر منفی باشد، معلول محسوب می‌شود.

ترسیم نمودار مختصات دکارتی تکنیک دیمتل

در نهایت یک دستگاه مختصات دکارتی ترسیم می‌شود. در این دستگاه محور طولی مقادیر D + R و محور عرضی براساس D – R می‌باشد. موقعیت هر عامل با نقطه‌ای به مختصات (D + R, D – R) در دستگاه معین می‌شود. به این ترتیب یک نمودار گرافیکی نیز بدست خواهد آمد.

دیاگرام تکنیک DEMATEL

نمودار مختصات دکارتی تکنیک DEMATEL

راهنمائی: محاسبه عملیات ماتریسی با اکسل

  • تابع MDETERM  : برای یافتن دترمینان ماتریس
  • تـابع MINVERSE : برای یافتن معکوس ماتریس
  • تابع MMULT : برای یافتن حاصل ضرب دو ماتریس

محدوده‌ای به اندازه محدوده ماتریس اصلی انتخاب کرده و فرمول مورد نظر را مستقیم وارد کنید. سپس کلید ctrl+shift+enter را فشار دهید.

نمونه‌گیری و حجم نمونه روش دیمتل (DEMATEL)

مفهوم جامعه و نمونه در روش دیمتل با روش‌های آماری تفاوت دارد. تعیین حجم نمونه با فرمول‌هایی مانند کوکران یا جدول مورگان معنا ندارد، زیرا جامعه پژوهش خبرگان حوزه مورد مطالعه هستند.

نخست باید ملاک‌های خبرگی مشخص شود؛ معمولاً حداقل مدرک کارشناسی ارشد و چند سال سابقه کاری یا مدیریتی مرتبط معیار قرار می‌گیرد. به‌طور کلی در پژوهش‌های تصمیم‌گیری چندمعیاره حضور ۵ تا ۳۰ خبره کافی است.

نمونه‌گیری به‌صورت غیراحتمالی و نمونه‌گیری هدفمند انجام می‌شود؛ اگر مطالعه در یک سازمان خاص است، افراد واجد شرایط همان سازمان انتخاب می‌شوند و اگر در سطح صنعت باشد، می‌توان از روش گلوله‌برفی برای شناسایی خبرگان استفاده کرد.

ابزار گردآوری داده در دیمتل یک ماتریس مقایسات زوجی است که شدت روابط میان معیارها را نشان می‌دهد. این ابزار با پرسشنامه‌های آماری تفاوت دارد و نیازی به گزارش روایی و پایایی ندارد؛ تنها شرط اعتبار داده‌ها، منطق در قضاوت خبرگان و استفاده درست از طیف عددی است.

طراحی پرسشنامه دیمتل (DEMATEL)

پرسشنامه دیمتل ابزاری استاندارد برای گردآوری دیدگاه خبرگان درباره شدت روابط میان معیارهاست. این پرسشنامه در قالب یک ماتریس مربعی N×N طراحی می‌شود که هر خانه نشان‌دهنده میزان تأثیر یک معیار بر معیار دیگر است.

برای سنجش شدت روابط معمولاً از طیف پنج‌درجه‌ای استفاده می‌شود:

  • بدون تاثیر: ۰
  • تاثیر کم: ۱
  • متوسط: ۲
  • زیاد: ۳
  • خیلی زیاد: ۴
طیف پنج درجه دیمتل

طیف پنج درجه دیمتل (حبیبی و آفریدی، ۱۴۰۱ : ۱۵۴)

این مقایسه‌ها ماهیت ریاضی دارند و نباید با پرسشنامه‌های آماری طیف لیکرت مقایسه شوند؛ بنابراین مفاهیمی مانند روایی و پایایی آماری در اینجا کاربرد ندارند. تنها نکته کلیدی، گردآوری قضاوت‌های خبرگان و تبدیل آن‌ها به مقادیر عددی در ماتریس ارتباط مستقیم است که پایه محاسبات دیمتل را تشکیل می‌دهد. برای تجمیع نظر چند خبره نیز میانگین ساده حسابی به‌کار می‌رود.

دقت کنید طیف همان طیف ۵ درجه است اما عددگذاری از صفر شروع شده است. لازم به توضیح است به جای اعداد ۰ تا ۴ می‌توان از سیستم عدددهی دیگری مانند ۱-۳-۵-۷-۹ یا حتی اعداد با طیف فازی استفاده کرد.

پرسشنامه دیمتل فازی

در شرایطی که قضاوت خبرگان با ابهام همراه باشد، از پرسشنامه دیمتل فازی استفاده می‌شود. در این حالت همچنان نظر خبرگان با عبارات کلامی بیان می‌شود (مانند «بدون تأثیر» تا «تأثیر خیلی زیاد»)، اما به‌جای اعداد قطعی، این عبارات با اعداد فازی کمی‌سازی می‌شوند. دو نمونه طیف پرکاربرد برای کمی کردن عبارات کلامی با اعداد فازی مثلثی ارائه شده است.

طیف فازی دیمتل

طیف فازی دیمتل

این کار امکان می‌دهد طیف گسترده‌تری از عدم‌قطعیت در قضاوت‌ها لحاظ شود. به‌عنوان مثال، به‌جای امتیاز ۳، یک عدد فازی مثلثی مانند (۲,۳,۴)(۲,۳,۴)(۲,۳,۴) برای «تأثیر متوسط» تعریف می‌شود. در نهایت ماتریس حاصل، یک ماتریس فازی است که وارد محاسبات دیمتل فازی می‌شود.

جزوه آموزشی کامل تکنیک دیمتل (DEMATEL)

محتویات :  آموزش کامل تکنیک دیمتل با مثال عددی بصورت فارسی همراه با فایل اکسل کدنویسی شده تکنیک دیمتل

  • اسلایدهای آموزش کامل تکنیک دیمتل
  • فایل PDF آموزش کامل تکنیک دیمتل با مثال عددی
  • فایل اکسل کدنویسی شده کامل تکنیک دیمتل
  • تشریح مثال حل شده در فایل اکسل

سخن پایانی

روش دیمتل (DEMATEL) رویکردی در تصمیم‌گیری چندمعیاره است که برای شناسایی روابط علّی و معلولی میان عوامل به‌کار می‌رود. در این روش دیدگاه خبرگان در قالب ماتریس مقایسات زوجی گردآوری و شدت تأثیر عوامل بر یکدیگر سنجیده می‌شود. خروجی دیمتل علاوه بر مشخص کردن میزان روابط، امکان تفکیک عوامل به دو دسته تأثیرگذار و تأثیرپذیر را فراهم می‌سازد و تصویری شبکه‌ای از مسئله ارائه می‌دهد. سادگی طراحی پرسشنامه، محاسبات قابل فهم و قابلیت استفاده در نسخه‌های کلاسیک و فازی، این روش را به ابزاری کاربردی در مدیریت و مهندسی صنایع تبدیل کرده است که می‌تواند پایه‌ای برای تحلیل‌های پیشرفته‌تر مانند فرایند تحلیل شبکه یا ترسیم نقشه‌های علّی سازمانی باشد.

دانلود نمونه پرسشنامه تکنیک دیمتل

منبع: حبیبی، آرش؛ آفریدی، صنم. (۱۴۰۱). تصمیم‌گیری چندشاخصه. تهران: انتشارات نارون.