به طور کلی انواع روشهای نمونه‌گیری را می‌توان در دو بخش نمونه‌گیری احتمالی و غیراحتمالی جای داد.
- نمونه‌گیری احتمالی (Probability Sampling)
- نمونه‌گیری غیر احتمالی (Non-probability Sampling)
بحث جامعه و نمونه یکی از مباحث زیربنایی روش پژوهش در مدیریت و علوم اجتماعی است. ابتدا باید با اصول تعیین حجم نمونه در روش تحقیق آشنا باشید. پس از آنکه براساس فرمول مناسب، حجم نمونه تعیین گردید نوبت به نمونه‌گیری می‌رسد. در بخش روشهای نمونه‌گیری نیز انواع مختلف روشهای موجود تشریح شد. نظر به اهمیت بحث در این بخش روشهای نمونه‌گیری احتمالی و غیراحتمالی تشریح شده است.
تفاوت نمونه‌گیری احتمالی و غیراحتمالی
در نمونه‌گیری احتمالی هر یک از واحدهای جامعه می‌توانند با احتمالی مشخص در نمونه قرار گیرند. در حالیکه در نمونه‌گیری غیر احتمالی انتخاب نمونه براساس قوانین احتمالات صورت نمی گیرد و نمونه به مدد قضاوت انسانی حاصل میشود. بنابراین اشتباهات برآوردهای غیر احتمالی، اغلب غیر تصادفی و غیرقابل اندازه‌گیری است. در این روش‌ها هر قدر که حجم نمونه را بزرگ اختیار کنیم، نمونه‌ها اغلب نمی توانند معرف واقعی جامعه باشند. اما با این حال گاهی اوقات نمونه‌گیری غیراحتمالی بهترین روش نمونه‌گیری می‌باشد. مانند زمانی که امکان تهیه چارچوب نمونه‌گیری وجود نداشته باشد.
روشهای نمونه‌گیری احتمالی و غیراحتمالی
انواع نمونه‌گیری احتمالی
- نمونه‌گیری تصادفی ساده (Simple Random Sampling)
- نمونه‌گیری سیستماتیک یا منظم (Systematic Sampling)
- نمونه‌گیری طبقه‌ای یا چینه‌ای (Stratified Sampling)
- نمونه‌گیری تصادفی خوشه‌ای (Cluster Sampling)
انواع نمونه‌گیری غیراحتمالی
- نمونه‌گیری هدفمند یا قضاوتی (Judgmental Sampling)
- نمونه‌گیری در دسترس (Convenience Sampling)
- نمونه‌گیری سهمیه‌ای (Quota Sampling)
- نمونه‌گیری گلوله برفی (Snowball Sampling)
تشریح روشهای نمونه‌گیری احتمالی
الف) نمونه‌گیری تصادفی ساده: در روش نمونه‌گیری تصادفی ساده هریک از واحدهای جامعه، دارای شانس مساوی برای انتخاب هستند. در اینجا قوانین احتمال است که معین می‌کند کدام واحدها یا افراد از جمعیت مادر انتخاب خواهند شد. انتخاب یا از طریق قرعه کشی است ویا از طریق استفاده از جدول اعداد تصادفی. در روش قرعه کشی ابتدا کلیه واحدها یا افراد شماره بندی شده و یا اسامی آنها تهیه میشود و سپس به قید قرعه از بین آنها تعداد لازم برای نمونه انتخاب میشود. این نمونه‌گیری معمولا به یکی از روشهای زیر پیاده سازی میشود:
- نمونه‌گیری تصادفی ساده بدون جایگذاری :یک ویژگی مهم نمونه‌گیری تصادفی ساده بدون جایگذاری این است که احتمال استخراج هر واحد مشخص از جامعه در هر استخراجی مساوی با احتمال استخراج آن واحد مشخص در استخراج اول است.
- نمونه‌گیری تصادفی ساده با جایگذاری:اگر در انتخاب nواحد نمونه پس از انتخاب هر واحد آن را به جامعه بر گردانیم و انتخاب بعدی انجام دهیم نمونه‌گیری تصادفی ساده با جایگذاری می‌نامند در این روش انتخاب هر واحد مستقل از انتخاب واحدهای دیگر است. همچنین در این طرح نمونه‌گیری احتمال انتخاب مجدد و دوباره نمونه‌ها وجود دارد.
ب) نمونه‌گیری تصادفی سیستماتیک(منظم): نمونه‌گیری سیستماتیک مشتمل بر گزینش واحدها به روشی سیستماتیک و در نتیجه به صورتی غیر تصادفی است. منظور از این فن نمونه‌گیری معمولا پخش کردن واحدها به طور یکنواخت بر روی چارچوب است عنصر تصادفی بودن اغلب به این ترتیب دخالت داده میشود که اولین واحد را به طور تصادفی انتخاب میکنند. در این صورت گزینش اولین واحد، بقیه واحدهای نمونه را معین میکنند .
ج) نمونه‌گیری طبقه‌ای: نمونه‌گیری طبقه‌ای یا چینه‌ای برای انتخاب نمونه از یک جامعه نسبتاً بزرگ و ناهمگن استفاده میشود. برای نمونه اعضای یک سازمان بزرگ یک جامعه ناهمگن را تشکیل می‌دهند. اگر سازمان را به سه طبقه مدیران، سرپرستان و کارکنان تقسیم کنید طبقاتی همگن ایجاد کرده‌اید.
د) نمونه‌گیری خوشه‌ای: نمونه‌گیری خوشه‌ای برای انتخاب نمونه از یک جامعه بزرگ و ناهمگن استفاده میشود. خوشه در برابر طبقه قرار می‌گیرد. خوشه‌ها از درون ناهمگن و از برون همگن هستند اما ویژگی طبقه‌ها همگنی درونی است. اگر جامعه شهروندان یک شهر باشد می‌توانید مناطق گوناگون شهر را به عنوان خوشه‌هایی در نظر بگیرید. سپس در هر خوشه به صورت تصادفی ساده نمونه‌گیری کنید.
تشریح روشهای نمونه‌گیری غیراحتمالی
یکی از مهم ترین کاربردهای نمونه‌گیری غیراحتمالی، استفاده در مطالعات مقدماتی پیمایش‌های بزرگ است. در چنین مواردی که هدف تعین واریانس صفت مورد اندازه‌گیری (برای تعین حجم نمونه و روش نمونه گیری) یا تست پایایی ابزار اندازه‌گیری و… می‌باشد، احتیاجی به روشهای نمونه‌گیری احتمالی نیست. انواع روشهای نمونه‌گیری غیراحتمالی عبارتند از: هدفمند، سهمیه‌ای، در دسترس و گلوله‌برفی.
نمونه‌گیری هدفمند (قضاوتی)
بخشی از جامعه بر مبنای قضاوت پژوهشگر به عنوان نمونه انتخاب میشود. معمولا در نمونه‌گیری قضاوتی انتخاب سنجیده واحدها به طریقی صورت می‌گیرد که هریک معرف بخشی از جامعه مورد نظر باشند. به عنوان مثال فرض کنید قصد داریم به بررسی وضعیت نوجوانانی که از خانه فرار کرده اند بپردازیم و مصاحبه با چنین افرادی ضروری است. از آنجایی که تهیه لیستی از این افراد ممکن نیست، پژوهشگر سعی می‌کند به مکان هایی مانند پارک ها، ترمینال‌ها و… مراجعه کرده و به طور تعمدی افراد مورد نظر را در مکان‌های خاص شناسایی کند.
در روشهای تصمیم‌گیری چندمعیاره و روش پژوهش کیفی از روش نمونه‌گیری هدفمند استفاده میشود. این روش نمونه‌گیری با توجه به موضوع مورد بررسی مبتنی بر فهم نظری و تجربه پیشین پژوهشگر از جمعیت مورد مطالعه است.
نمونه‌گیری سهمیه‌ای
در این روش جامعه آماری به چند طبقه تقسیم شده سپس به اختیار سهمی به هر طبقه اختصاص داده میشود و در ادامه نمونه هایی را که دسترسی به آنها ساده تر است به دلخواه انتخاب میکنند. البته ممکن است جامعه مورد مطالعه طبقه بندی نشود، در این حالت نیز آنقدر نمونه اختیار میشود تا حجم نمونه مورد نظر حاصل شود.
برای مثال فرض کنید می‌خواهیم به بررسی رضایت شغلی کارکنان صنایع بزرگ استان تهران بپردازیم و قبل از مرحله اصلی گردآوری داده‌ها احتیاج به یک مطالعه مقدماتی برای سنجش واریانس صفت مورد نظر، روایی و پایایی پرسشنامه داریم و از طرفی براساس تحقیقات قبلی می‌دانیم رضایت شغلی کارکنان صنایع مختلف با یکدیگر تفاوت دارد. با فرض این که حجم نمونه مقدماتی ۵۰ نفر در نظر گرفته شده باشد و با در نظر گرفتن نسبتی از کل کارکنان که در هر صنعت مشغول به کار هستند، سهمیه هر گروه را تعین می‌کنیم.
در نمونه‌گیری سهمیه‌ای غالبا آن دسته از ویژگی هایی که که در تحقیقات پیشین هم تشخیص داده شده اند مورد مطالعه قرار می‌گیرند به همین دلیل نمونه‌گیری سهمیه‌ای تا حد زیادی به تحقیقات پیشین و یافته‌های بدست آمده در میدان تحقیق وابسته است. مشکل دیگر این روش عدم توجه به برخی ویژگی‌های جمعیت مورد نظر است. اما در مجموع با توجه به مشابهت ساختار نمونه و جمعیت در نمونه‌گیری سهمیه ای، احتمال معرف بودن برآوردهای حاصل از آن بیش از برآوردهایی است که از نمونه‌گیری اتفاقی یا قضاوتی به دست می‌آید.
نمونه‌گیری در دسترس (اتفاقی)
در این روش پژوهشگر افرادی را مورد مطالعه قرار می‌دهد که در دسترس هستند و مصاحبه‌گر در چارچوب تعداد و حجم نمونه افرادی را به طور اتفاقی انتخاب کرده و با آنها مصاحبه می‌کند. به عنوان مثال پژوهشگری که می‌خواهد نگرش مردم را نسبت به یک نمایشگاه بسنجد، از میان افرادی که از نمایشگاه دیدن کرده اند به طور اتفاقی چند نفر را انتخاب می‌کند. با توجه به موضوع تحقیق مکان‌هایی که این نمونه‌گیری می‌تواند در ان صورت گیرد مانند ایستگاه اتوبوس، بازار، فروشگاه، بیمارستان و… می‌باشد.
نمونه‌گیری در دسترس (اتفاقی)
توجه داشته باشید که در نمونه‌گیری قضاوتی پژوهشگر افراد خاص را انتخاب می‌کند اما در نمونه‌گیری اتفاقی، هرچند پژوهشگر در مکان‌های خاصی قرار می‌گیرد، اما به طور اتفاقی افرادی در آن مکان‌ها را انتخاب می‌کند. نمونه‌گیری اتفاقی عمدتا با مشاهده مشارکتی و آزمایشی توأم است و از طریق آن پژوهشگر همواره موضوعات و محیط هایی را که به آسانی قابل دسترسی باشند، مورد مطالعه قرار می‌دهد.
نمونه‌گیری گلوله برفی
یکی از رویکردهای متداول در نمونه‌گیری متوالی یا متواتر نمونه‌گیری گلوله برفی است. این نوع نمونه‌گیری یک روش غیراحتمالی است که حالت انتخاب تصادفی نیز دارد. این روش زمانی مناسب است که اعضای یک گروه یا جامعه به راحتی قابل مشخص شدن نباشند. در این روش پژوهشگر ابتدا افرادی را شناسایی می‌کند و پس از دریافت اطلاعات از آنها می‌خواهد که فرد یا افراد دیگری را به وی معرفی کنند. این روش همچنین برای شناسایی افراد متخصص در یک زمینه خاص نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد.
نمونه‌گیری گلوله برفی
این روش در مقایسه با دیگر روشهای ذکر شده چندان منظم نیست، کاربرد کمتری دارد و بیشتر در تحقیقات قوم نگاری مورد استفاده قرار می‌گیرد تا در مطالعات پیمایشی. این فن شامل شناسایی برخی افراد مهم یک جمعیت و مصاحبه با آنها است، سپس پژوهشگر به پیشنهاد این افراد برای مصاحبه به سراغ افراد دیگر می‌رود. در این روش هسته کوچک اصلی، با افزایش مرحله ای، رشد می‌کند و مانند گلوله برفی که با غلتاندن بر زمین بزرگ میشود، نمونه تحقیق نیز افزایش می‌یابد. این روش معمولا زمانی مورد استفاده قرار می‌گیرد که چارچوب نمونه‌گیری وجود ندارد و از طرفی افراد نمونه نسبت به یکدیگر شناخت دارند. بنابراین باید کاربرد روشهای نمونه‌گیری احتمالی و غیراحتمالی را به‌خوبی بدانید.
منبع:حبیبی، آرش. (۱۴۰۰). روش پژوهش پیشرفته. تهران: پارس‌مدیر.
نگارنده: پشتیبانی پارس‌مدیر | 
