پرسشنامه مقایسه زوجی (Pairwise comparison) ابزاری استاندارد است برای تعیین وزن معیارها و گزینه‌ها براساس مقایسه دوبه‌دو است. در این پرسشنامه از خبرگان خواسته می‌شود تا با طیفی ۹ درجه عناصر تصمیم‌گیری را باهم مقایسه نمایند. در این مقاله شیوه ساخت و اعتباریابی «پرسشنامه مقایسه زوجی» آموزش داده شده است.
مقایسه زوجی چیست؟
مقایسه زوجی نخستین بار توسط تورستون (۱۹۷۲) ارائه شد. در این مقاله تشریح گردید که اگر قرار باشد به روشی عادلانه در مورد اعضای یک مجموعه تصمیم گرفت باید همه آنها به صورت دو به دو باهم مقایسه شوند. تورستون برای بیان این حالت از اصطلاح Paired Comparison استفاده کرد که به معنای مقایسه زوجی می‌باشد.
زمانیکه توماس ساعتی روش فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی را معرفی کرد برای تعیین برتری عناصر موجود در هر خوشه از همین تکنیک استفاده کرد. به همین دلیل گاهی پرسشنامه AHP با عنوان پرسشنامه مقایسه زوجی نیز یاد می‌شود. همچنین از آنجا که معمولا این پرسشنامه برای سنجش دیدگاه خبرگان استفاده می‌شود با نام پرسشنامه خبره نیز شناخته می‌شود.
تعداد عناصر برای مقایسه زوجی چند نفر باشد؟ ساعتی تصریح کرد تعداد عناصر در هر خوشه نباید بیش از ۷ عنصر باشد. برای مقایسه زوجی ۷ عنصر به ۲۱ مقایسه زوجی نیاز است. البته در مواردی تا ۹ عنصر برای مقایسه زوجی نیز مجاز اعلام شده است. اما دقت کنید اگر تعداد عناصر یک خوشه دو رقمی باشد مقایسه زوجی حتما ناسازگار خواهد بود چرا که ذهن انسان توانایی بیش از ۴۵ مقایسه را ندارد.
آموزش ساخت پرسشنامه مقایسه زوجی
در روش فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی (AHP) و فرایند تحلیل شبکه (ANP) برای تهیه پرسشنامه از تکنیک مقایسه زوجی استفاده می‌شود. مقایسه زوجی بسیار ساده است و کافی است عناصر موجود دو به دو باهم مقایسه شوند. برای این منظور معمولا مقایسه زوجی براساس طیف ۹ درجه ساعتی انجام می‌شود. اگر دو عنصر هم اهمیت باشند عدد ۱ انتخاب می‌شود .
در مقایسه زوجی عناصر قانونی وجود دارد که شرط معکوسی نامیده می‌شود. برای نمونه اگر ترجیح عنصر A به عنصر B برابر ③ باشد ترجیح عنصر B به عنصر A برابر ⅓ خواهد بود. طیف نه درجه ساعتی به صورت جدول زیر است.
طیف نه درجه ساعتی
در تکنیک AHP عناصر خوشه اول را براساس هدف مقایسه زوجی کنید. زیرمعیارهای درون هر خوشه را نیز براساس معیار اصلی مربوط مقایسه زوجی کنید. در تکنیک ANP نیز همین رویه را در پیش بگیرید اما این بار باید یک مرحله جدید اضافه کنید. هر بار یک معیار را نیز ثابت در نظر بگیرید و سایر عناصر را براساس معیار ثابت مقایسه زوجی کنید.
طراحی نمونه پرسشنامه مقایسه زوجی
برای مثال فرض کنید می‌خواهیم ۴ عنصر A, B, C, D را مقایسه کنیم.
طراحی نمونه پرسشنامه AHP
براساس پرسشنامه پر شده بالا چون ۴ معیار وجود دارد بنابراین ۶ مقایسه زوجی انجام شده است:
- عنصر A پنج برابر مهمتر از عنصر B است.
- عنصر C هفت برابر مهمتر از عنصر A است.
- عنصر A با عنصر D هم اهمیت است.
- عنصر C نسبت به عنصر B از اهمیت مطلق برخوردار است.
- عنصر D شش برابر مهمتر از عنصر B است.
- عنصر C هفت برابر مهمتر از عنصر D است.
روایی و پایایی مقایسه‌های زوجی
پرسشنامه‌های مقایسه زوجی ابزار سنجش ترجیحات هستند و نه مقیاس‌های روان‌سنجی؛ بنابراین مفاهیم کلاسیک روایی و پایایی (مانند آلفای کرونباخ) در اینجا مصداق ندارد. با این حال، برای اطمینان از اعتبار و کیفیت داده‌ها باید بازتعریفی انجام شود.
روایی بیشتر به طراحی معیارها و ساختار تصمیم مربوط است. معیارها باید از نظر روایی صوری و محتوایی توسط خبرگان بررسی شوند تا جامع، مناسب و بدون هم‌پوشانی باشند. همچنین، ساختار سلسله‌مراتبی باید از نظر منطقی و نظری معتبر باشد و در صورت لزوم با سایر روش‌های وزن‌دهی مقایسه شود.
پایایی در این پرسشنامه‌ها به معنای پایداری و ثبات قضاوت‌هاست. شاخص اصلی، نرخ ناسازگاری (CR) است که در صورت کمتر بودن از ۰.۱ قابل قبول است. افزون بر آن، می‌توان با اجرای بازآزمون، برآورد ضریب کندال (W) در گروه‌ها، و تحلیل حساسیت وزن‌ها میزان پایداری و هم‌نوایی قضاوت‌ها را سنجید.
در نتیجه، گرچه مفاهیم سنتی روایی و پایایی در این ابزارها کاربرد مستقیم ندارند، اما با اعتبارسنجی محتوایی و کنترل سازگاری و پایداری قضاوت‌ها می‌توان از صحت و اتکاپذیری نتایج اطمینان یافت.
سخن پایانی
پرسشنامه AHP ابزاری برای مقایسه زوجی عناصر موجود در یک خوشه است که معمولاً با استفاده از طیف نُه درجه ساعتی تنظیم می‌شود. برای اعتبارسنجی نتایج حاصل از این پرسشنامه از محاسبه نرخ ناسازگاری استفاده می‌شود. در این پرسشنامه عناصر هر خوشه به صورت زوجی باهم مقایسه می‌شوند. برای نمونه معیارهای اصلی براساس هدف مقایسه می‌شوند و زیرمعیارهای هر معیار نیز در خوشه خود مقایسه زوجی می‌گردند. در نهایت گزینه‌ها نیز باید براساس تمامی زیرمعیارها مورد مقایسه زوجی قرار گیرند.
دانلود اصل مقاله مقایسه زوجی ترستون
منبع: حبیبی، آرش؛ آفریدی، صنم. (۱۴۰۱). تصمیم‌گیری چندشاخصه، تهران: انتشارات نارون.
نگارنده: پشتیبانی پارسمدیر | 
