لجستیک درونی (Internal logistics) فرایند مدیریت، زمان‌بندی، برنامه‌ریزی و انتقال محصولات تکمیل شده و بخشی جدایی‌ناپذیر از مدیریت زنجیره تامین است. این فرایند بویژه در زنجیره تامین در شرکت‌های تولیدی بزرگ استفاده بسیار زیادی دارد. نظر به اهمیت موضوع در این نوشتار لجستیک درونی مفهوم‌سازی و تعریف خواهد شد.
تعریف لجستیک درونی
لجستیک درونی به مجموعه‌ای از فعالیت‌ها، فرآیندها و جریان‌های مواد، کالا و اطلاعات در داخل مرزهای یک سازمان اطلاق میشود که با هدف پشتیبانی از عملیات تولید، نگهداری، و توزیع داخلی انجام می‌گیرند. این مفهوم تمرکز ویژه‌ای بر جابه‌جایی بهینه مواد خام، قطعات، نیمه‌ساخته‌ها و محصولات نهایی در بین واحدهای مختلف سازمان (مانند انبار، تولید، کنترل کیفیت و بسته‌بندی) دارد و نقش مهمی در افزایش بهره‌وری و کاهش اتلاف منابع ایفا می‌کند.
در لجستیک درونی، به جای تمرکز بر تحویل کالا به مشتری نهایی یا تأمین مواد از خارج سازمان، هدف اصلی ایجاد جریان مؤثر و هماهنگ در داخل سیستم تولید و عملیات است. این فرآیند شامل برنامه‌ریزی و اجرای حمل‌ونقل داخل کارخانه، طراحی مسیرهای انتقال، مدیریت انبارهای داخلی، تغذیه خطوط تولید، و هماهنگی اطلاعات بین بخش‌هاست.
لجستیک درونی در سازمان‌های تولیدی و صنعتی نقش حیاتی دارد، زیرا کارایی آن می‌تواند مستقیماً بر هزینههای عملیاتی، زمان تولید، کیفیت محصول نهایی و سطح خدمات داخلی اثر بگذارد. در واقع، لجستیک درونی، زیرساخت اصلی پشتیبان تولید کارآمد و انعطاف‌پذیر در سازمان‌هاست.
انواع لجستیک
در یک تقسیم بندی کلی، لجستیک را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد:
- لجستیک کلان
- لجستیک خرد
این دو بخش به ترتیب در حوزه اقتصاد کلان و اقتصاد خرد مورد توجه قرار می‌گیرند. لجستیک کلان به مقوله‌هایی همچون: لجستیک بین الملل، لجستیک ملی، لجستیک تجاری و مانند آن میپردازد. از سوی دیگر لجستیک خرد بیشتر به لجستیک کارخانه/شرکت میپردازد که خود به چهار دسته تقسیم میشود:
لجستیک مقدم: به این روش لجستیک تدارکات نیز میگویند. این شیوه از پشتیبانی بر تامین و تدارک مواد اولیه و قطعات از تامین‌کنندگان تا کارخانه تولیدی تمرکز دارد.
لجستیک درون کارخانه: که بر فعالیتهای لجستیکی فرایند تولید تمرکز داشته و موضوع مورد بحث در این یادداشت است.
لجستیک بیرونی: به این روش لجستیک توزیع نیز میگویند. این شیوه از پشتیبانی بر ارسال و توزیع محصول نهایی از کارخانه به دست مشتریان تمرکز دارد.
لجستیک معکوس: لجستیک معکوس فعالیتهای لجستیکی چرخه معکوس جریان محصول (شامل محصولات ازکار افتاده، معیوب و خراب) را شامل میشود.
کارکردهای لجستیک درونی
لجستیک درونی مجموعه‌ای از فعالیتهای مدیریتی، اجرایی و کنترلی است که جریان فیزیکی و اطلاعاتی کالا (از مواد اولیه تا محصول نهایی) را درون فضای تولید سازمان مدیریت می‌کند. این فرایند شامل جابجایی، نگهداری و هماهنگی مواد در تمام مراحل تولید است.
مدیریت جریان مواد:
تمرکز بر جابه‌جایی داخلی مواد، شامل انتخاب ابزار حمل، زمان‌بندی، بارگیری و مسیرهای داخلی.
مدیریت موجودی
کنترل سطح موجودی از طریق روش‌های مختلف مانند درون‌سازمانی، برون‌سپاری یا مدیریت توسط خریدار.
هم‌راستایی با تولید
سازگاری لجستیک با نوع تولید (مثل تولید به‌موقع، ناب یا چابک) برای افزایش بهره‌وری.
تعیین مرز فشاری/کششی
شناسایی نوع جریان تولید (فشاری یا کششی) جهت طراحی مناسب سیستم‌های لجستیکی.
در مجموع مدیریت موجودی و کنترل موجودی، برون‌سپاری، مدیریت توسط خریدار و یا مانند آن از کارکردهای این نوع پشتیبانی است. برخلاف تصور رایج که لجستیک را هزینه‌زا می‌داند، لجستیک درونی نقشی کلیدی در خلق ارزش افزوده دارد. چراکه مطلوبیت زمانی و مکانی محصول (تحویل به‌موقع و در محل مناسب) بخش مهمی از ارزش نهایی آن را تشکیل می‌دهد.
بنابراین به‌جای حذف لجستیک درونی، باید آن را بهینه‌سازی کرد. امروزه حتی طراحی محصولات نیز با درنظر گرفتن الزامات لجستیکی انجام میشود تا هزینه تمامشده کاهش یابد و کارایی زنجیره تأمین افزایش یابد.
تاثیر لجستیک درونی بر توانمندی شرکت تولیدی
تاثیر لجستیک درونی بر توانمندی یک شرکت تولیدی برای کسب رضایت مشتریانش و چابکی و چالاکی آن اجتنابناپذیر است. همه تلاشها برای مدرنسازی ماشینآلات و فرایند تولید به منظور افزایش کارایی و عملکرد تولید، زمانی مفهوم مییابد و عملیاتی میشود که یک سیستم توانمند لجستیکی نیز جهت تسهیل جریان اقلام درون سیستم تولیدی طراحی و پیادهسازی شده باشد.
سیستم تولید پیشرفت‌های را در نظر بگیرید که تغذیه خطوط آن به کندی انجام میشود و یا جابجایی کالا بین ایستگاه‌های تولید طبق سیستم جابجایی قدیمی صورت می‌گیرد. مسلما پیشرفته بودن این سیستم تولید هیچ کمکی به افزایش خروجی کارخانه و ارتقای کارایی آن نخواهد داشت چرا که سیستم لجستیک سنتی بسان یک گلوگاه مانع افزایش تولید میشود. بنابراین دو سیستم تولید و لجستیک لازم و ملزوم یکدیگر در کارخانه‌های تولیدی بوده و ارتقای آنها باید به صورت یکپارچه و همسطح با هم انجام پذیرد.
با این توضیح جای هیچ تردیدی نیست که چنانچه مدیریت ارشد یک مجموعه تولیدی به دنبال کاهش هزینههای تولید است ضروریست لجستیک درون کارخانهای را چه بسا بیشتر از سیستم تولید آن مورد توجه قرار دهد. علت تاکیدم بر لزوم توجه بیشتر به بخش لجستیک این است که اتفاقا بیشترین اتلافها و هدررفتها (یا به قول گلدرات: مودا) طی فرایند تولید یک محصول، در بخش لجستیک آن اتفاق میافتد که باعث تحمیل هزینههای آن بر قیمت تمامشده محصولات میشود. طی پروژههای عارضهیابی مختلفی که در مجموعههای تولیدی بزرگ و کوچک انجام شده است بیشتر عارضهها و گلوگاهها مربوط به لجستیک درونی (و نه خطوط تولید) بوده است.
زیرساخت‌های لجستیک درونی
زیرساخت تولیدی شامل دارایی‌های فیزیکی مانند ساختمان و انبار است. ساختمان کارخانه، مهم‌ترین و پرهزینه‌ترین بخش این زیرساخت محسوب میشود. معمولاً این بنا یک‌بار برای همیشه ساخته میشود، اما اغلب بدون درنظر گرفتن چیدمان تجهیزات و جریان مواد.
پس از ساخت ساختمان، طراحی چیدمان و مسیر جریان مواد انجام میشود؛ کاری که خیلی دیر است. شکل و ابعاد ساختمان، محدودیت‌هایی بر لجستیک درونی تحمیل می‌کند. این غفلت می‌تواند هزینه‌هایی بیشتر از هزینه ساخت کارخانه ایجاد کند؛ مانند جابجایی‌های اضافی، مسیرهای پیچیده و استفاده ناکارآمد از فضا.
مشکلاتی چون مسیرهای طولانی مواد، تراکم انبارها، و طراحی ناکارآمد جریان تولید، همگی ناشی از بی‌توجهی به اصول لجستیک در مرحله طراحی زیرساخت‌اند. این اشتباهات نه‌تنها بهره‌وری را کاهش می‌دهند، بلکه خسارات مالی و انسانی به‌دنبال دارند.
سازماندهی لجستیک درونی
نوع سازماندهی کارخانه تأثیر مستقیمی بر هزینههای تولید و بهره‌وری دارد. اگرچه دستیابی به مقیاس اقتصادی مهم است، اما تمرکز بیش‌ازحد و گسترش فیزیکی کارخانه‌ها می‌تواند مشکلات جدی ایجاد کند؛ از جمله افزایش هزینه‌ها، زمان تحویل بالا، موجودی‌های غیرضروری و کاهش چابکی.
امروزه راهکار مناسب، حرکت به‌سوی کارخانه‌های کوچک، تخصصی و غیرمتمرکز است. این مدل باعث کاهش مسافت‌های جریان مواد، کاهش نیاز به انبارهای بزرگ و کاهش هزینههای لجستیک درونی میشود. در نتیجه، قیمت تمامشده محصول کاهش مییابد.
با کمک فناوری اطلاعات و سیستم‌های برنامه‌ریزی یکپارچه، این واحدهای کوچک می‌توانند در قالب یک شبکه همکاری کرده و در مجموع به مقیاس اقتصادی برسند. فعالیتهای عمومی مانند مالی و بازاریابی نیز می‌توانند به‌صورت متمرکز برای کل شبکه انجام شوند. این رویکرد هم‌زمان مزایای تخصص‌گرایی و صرفه‌جویی اقتصادی را فراهم می‌کند.
سیستم‌های لجستیک درونی
در هر فضای تولیدی، لجستیک درونی بر پایه سه سیستم اصلی شکل می‌گیرد: سیستم‌های فیزیکی، سیستم‌های اطلاعاتی و سیستم‌های مدیریتی.
سیستم‌های فیزیکی
این سیستم‌ها شامل ابزارهای ذخیره‌سازی و جابجایی مانند نقاله‌ها، لیفت‌تراک‌ها و قفسه‌ها هستند. نکته کلیدی در بهره‌برداری از آنها، اولویت دادن به در دسترس بودن نسبت به حداکثر استفاده است. اشتراک‌گذاری بیش‌ازحد تجهیزات ممکن است به کاهش کارایی کلی منجر شود.
سیستم‌های اطلاعاتی
شامل نرم‌افزارها و ابزارهایی مانند WMS، ERP، بارکد، RFID و حتی روش‌هایی غیررایانه‌ای مانند کانبان هستند. این سیستم‌ها اطلاعات جریان مواد و موجودی را ثبت، تحلیل و انتقال می‌دهند.
سیستم‌های مدیریتی
این بخش، مغز لجستیک درونی است و نقش هماهنگی، تصمیم‌گیری و ارتباط بین اجزای فیزیکی و اطلاعاتی را ایفا می‌کند. همچنین اتصال لجستیک درونی با تولید و لجستیک بیرونی را فراهم می‌سازد.
مدیریت کارآمد این سه سیستم، کلید موفقیت در کاهش هزینه‌ها، افزایش بهره‌وری و بهبود جریان کالا در داخل سازمان است.
دانلود ادبیات پژوهش لجستیک و زنجیره تامین
فصل دو شامل ادبیات پژوهش و مبانی نظری لجستیک و زنجیره تامین به صورت فایل ورد همراه با رفرنس فارسی و انگلیسی
سخن پایانی
لجستیک درونی یکی از ارکان حیاتی مدیریت زنجیره تأمین درون‌سازمانی است که تأثیر مستقیم بر بهره‌وری، کاهش هزینه‌ها و کیفیت نهایی محصول دارد. این حوزه، نه‌تنها پشتیبان عملیات تولید است بلکه از طریق مدیریت دقیق جریان مواد و اطلاعات، امکان خلق ارزش افزوده برای مشتری را فراهم می‌سازد. با توجه به نقش کلیدی لجستیک درونی در تحویل به‌موقع و کاهش اتلاف منابع، سرمایه‌گذاری بر بهینه‌سازی آن یک ضرورت راهبردی محسوب میشود. سازمان‌هایی که لجستیک درونی خود را با فناوری، آموزش و برنامه‌ریزی همسو می‌سازند، می‌توانند مزیت رقابتی پایداری در بازار امروز کسب کنند. از این‌رو، توجه به لجستیک درونی، نه یک انتخاب، بلکه بخشی اجتنابناپذیر از مدیریت کارآمد تولید و عملیات است.
منبع: کاعب، سلیمه. مدیریت زنجیره تامین. تهران: پارس‌مدیر.
نگارنده: پشتیبانی پارس‌مدیر | 
