لجستیک معکوس (Reverse logistics) بر مجموعه فعالیت‌هایی دلالت دارد که در حوزه استفاده مجدد از محصولات و مواد استفاده می‌شود. این مفهوم یکی از مباحثی است که امروزه در مدیریت لجستیک و مدیریت زنجیره تامین صنایع مختلف مطرح است. نظر به اهمیت موضوع در این نوشتار، لجستیک معکوس و مدیریت بازگشتیها مفهوم‌سازی و تعریف خواهد شد.
مقدمه‌ای بر لجستیک معکوس
در دنیای رقابتی امروز، لجستیک معکوس یکی از ارکان کلیدی زنجیره تامین پایدار جهت دستیابی به توسعه پایدار است. عواملی مانند افزایش انتظارات مشتریان، نیاز به حفظ رضایت آنها، الزامات زیست‌محیطی، و هزینه‌های بالای دفع ضایعات، شرکت‌ها را به سمت پذیرش مسئولیت اجتماعی در قبال محصولات مصرف‌شده سوق داده است.
پشتیبانی معکوس، بخشی کلیدی از زنجیره تامین حلقه بسته است که در بسیاری از صنایع کشور هنوز جدی گرفته نشده‌است. در مقابل، شرکت‌های پیشرو جهانی با بهره‌گیری از استانداردهای بین‌المللی مانند ISO، لجستیک معکوس را به‌عنوان ابزاری مؤثر در مدیریت ضایعات، افزایش بهره‌وری و تحقق پایداری به‌کار گرفته‌اند.
امروزه لجستیک سبز و اقتصاد چرخشی، به اصول بنیادین مدیریت زنجیره تأمین در صنایع پیشرفته تبدیل شده‌اند. این رویکرد، با هدف بازیافت منابع، بازتولید محصولات و کاهش آلودگی، در اکوسیستم‌های صنعتی و همزیستی صنعتی نیز جایگاه ویژه‌ای یافته است.
پشتیبانی معکوس نه‌تنها به حفظ محیط زیست کمک می‌کند، بلکه با کاهش هزینه‌ها و افزایش ارزش محصولات، نقش راهبردی در رقابت‌پذیری پایدار سازمان‌ها ایفا می‌کند. این تمرکز اکنون در کلیه بازارها از جمله بخش‌های صنعتی و فناوری پیشرفته، تجاری و محصولات مصرفی رو به افزایش است.
لجستیک مستقیم و لجستیک معکوس
در گذشته، مدیران فقط جریان مستقیم کالا را مدیریت کردند. این جریان از تأمین‌کننده به تولیدکننده، توزیع‌کننده و سپس به مشتری رسید. اما در بسیاری از صنایع، جریان دیگری نیز شکل گرفت. این جریان، معکوس بود و کالاها را از مشتری به عقب بازگرداند.
لجستیک معکوس این جریان رو به عقب را بررسی و مدیریت کرد. در زنجیره تأمین حلقه بسته، لجستیک معکوس نقشی کلیدی ایفا کرد. شرکت‌ها برای پشتیبانی از محصولات و خدمات، این فرآیند را توسعه دادند.
لجستیک مستقیم و لجستیک معکوس
با کوتاه شدن عمر محصولات، سیاست بازگشت کالا اهمیت بیشتری یافت. شرکت‌ها سیستم‌های پاسخ‌گویی سریع ایجاد کردند. کالاهای بازگشتی را تغییر شکل دادند و مجدداً ذخیره کردند. قوانین سبز و مقررات جدید، سازمان‌ها را وادار کرد که به لجستیک معکوس توجه بیشتری داشته باشند. مواد زائد، به‌ویژه الکترونیکی، نیاز به مدیریت ویژه پیدا کردند. مدیران مجبور شدند فرآیندهای بازگشت را به‌دقت بررسی کنند.
تعریف لجستیک معکوس
لجستیک معکوس یا همان مدیریت بازگشتی ها، بیانگر آن بخش از فرایندهای مدیریت زنجیره تامین است که فعالیت‌های مربوط به بازگشتیها، لجستیک معکوس، کنترل ورودیها، و اجتناب از دوباره‌کاریها را در درون بنگاه و بین اعضای مختلف یک زنجیره تامین مدیریت می‌کند. بکارگیری صحیح این فرایند نه‌تنها مدیریت را قادر می‌سازد که جریان محصولات بازگشتی را به‌طور مؤثر مدیریت کند بلکه باعث تشخیص فرصت‌هایی برای کاهش بازگشتیهای ناخواسته و کنترل سرمایه‌های قابل استفاده مجدد می‌شود. مدیریت مؤثر بازگشتیها یک بخش مهم در مدیریت زنجیره تامین است که فرصت حصول یک مزیت رقابتی پایدار را برای زنجیره تامین فراهم می‌سازد.
لجستیک معکوس فرآیند برنامه‌ریزی، اجرا و کنترل کارا و جریان مؤثر هزینه مواد، کالاهای در جریان ساخت، کالاهای نهایی و اطلاعات مرتبط از نقطه مصرف‌کننده تا مبدأ ساخت برای بازیابی ارزش یا انهدام مناسب است.
در دنیای آکادمیک نیز با توجه به ویژگی‌های خاص و منحصر به فرد این جریان رو به عقب و تفاوت‌های بسیار آن با حرکت رو به جلوی محصولات، پژوهشگران مدیریت زنجیره تأمین ادبیات خاصی را برای آن انتخاب کرده و تحقیقات خود را در قالبی با عنوان “لجستیک معکوس” انجام می‌دهند. لجستیک معکوس را می‌توان به اینصورت تعریف کرد: «هماهنگی و کنترل کامل، بارگیری و تحویل فیزیکی مواد، قطعات و محصولات، از محل مصرف به محل عملیات و بازیابی یا دفع و سپس بازگرداندن متعاقب به محل مصرف در موارد مناسب».
تاریخجه به‌کارگیری لجستیک معکوس
لجستیک معکوس از بدو پیدایش خود در اشکال گوناگون در سازمان‌های نظامی دنیا وجود داشته است، اما در گذشته، سازمان‌های نظامی به دلایل متعددی توجه زیادی به لجستیک معکوس نداشتند و شاید فکر می‌کردند که لجستیک معکوس یک مقوله بلند پروازانه با یک مقوله بافناوری فوق العاده پیشرفته است که، همواره مانع از پیشرفت واحدهای نظامی می‌شود.
در بسیاری از این سازمان ها، در بررسی‌های عملکردی و بررسی و تجزیه وتحلیل مسائل آنها، لجستیک معکوس به عنوان یک اصل در نظر گرفته نمی شود. چرا که در زمانی که یک واحد ارتش، فعالیت‌های لجستیک معکوس را ا نجام می‌داد، از انجام چنین کاری هیچ گونه نفع مالی عایدش نمی شد که شاید توان محدود و قدرت ریسک کم تر نیروهای نظامی از دیگر عوامل این کم توجهی بود.
اما در سال‌های اخیر فرماندهان، مدیران و مسئولین سازمان‌های نظامی به دلایلی خواهان مطالعه و بررسی لجستیک معکوس با بهره‌گیری از روش شناسی فرآیند مدیریت هستند و بخش صنعت نیز توجه زیادی به لجستیک معکوس مبذول داشته است.
شرکت‌ها و مؤسسات بسیار زیادی در اروپا، دریافته‌اند که به کاربردن استراتژی مصرف مجدد و بسته بندی دوباره کالاهای قابل بازگشت ( لجستیک معکوس) به بهبود سودآوری و کاهش فشارهای محیطی بسیار کمک می‌کند. در ده سال گذشته، منابع اطلاعاتی و کتب مورد نیاز در زمینه لجستیک معکوس که یک موضوع تازه و نوینی بود، بسیار نایاب و کمیاب بود. اما امروزه، جزوات و کتب فراوانی در این زمینه نگارش یافته است که به این موضوع پرداخته اند.
دلایل استفاده از لجستیک معکوس
گرچه فعالیت‌های زیادی را می‌توان در قالب لجستیک معکوس در نظر گرفت اما برخی از اهم فعالیت‌های مدیریت بازگشتیها که عمدتاً به طور اختصاصی در این حوزه مطرح است، عبارتست از:
- تعمیر و تعویض
- نوسازی محصول
- ساخت مجدد
- بازیافت
- فروش مجدد
- استفاده مجدد
البته لجستیک معکوس تنها به استفاده مجدد یا بازیافت محدود نمی‌شود. بلکه طراحی مجدد بسته‌بندی‌ها به منظور استفاده کمتر از مواد در آنها و یا کاهش انرژی و آلودگی ناشی از حمل محصولات را نیز می‌توان بخشی از لجستیک معکوس تحت عنوان “لجستیک سبز” دانست.
در گذشته، تولیدکنندگان پس از فروش کالا، تعهدی نسبت به بازگشت یا بازیافت آن نداشتند. اما امروزه، نگرانی‌های زیست‌محیطی و قوانین سخت‌گیرانه (به‌ویژه در اروپا و آمریکا) آنها را مجبور به بازنگری در فرآیندهای تولید و بازیافت کرده است. به همین دلیل، شرکت‌ها مسئولیت جمع‌آوری و به‌روزرسانی کالاهای مصرف‌شده را بر عهده گرفته‌اند.
لجستیک معکوس همچنین احساس امنیت را برای مشتری ایجاد می‌کند؛ چراکه اطمینان دارد کالاهای معیوب یا غیرقابل استفاده، به‌سرعت بازگردانده و جایگزین می‌شوند. این فرآیند، علاوه بر کاهش ضایعات و حفظ محیط زیست، نقش مهمی در ارتقای تصویر برند و افزایش پایداری سازمان دارد.
دانلود ادبیات پژوهش لجستیک و زنجیره تامین
فصل دو شامل ادبیات پژوهش و مبانی نظری لجستیک و زنجیره تامین به صورت فایل ورد همراه با رفرنس فارسی و انگلیسی
سخن پایانی
لجستیک معکوس دیگر یک مزیت رقابتی نیست، بلکه به یک ضرورت در زنجیره تأمین مدرن تبدیل شده‌است. در دنیایی که پایداری، رضایت مشتری و بازیافت منابع نقش فزاینده‌ای یافته‌اند، سازمان‌ها نمی‌توانند از مدیریت مؤثر بازگشت کالا، مرجوعی‌ها و بازیابی مواد چشم‌پوشی کنند. پیاده‌سازی صحیح لجستیک معکوس نه‌تنها هزینه‌ها را کاهش می‌دهد، بلکه تصویر برند را ارتقاء داده و ارزش چرخه عمر محصول را افزایش می‌دهد. آینده زنجیره تأمین، بدون لجستیک معکوس قابل تصور نیست.
منبع: کاعب، سلیمه. مدیریت زنجیره تامین. تهران: پارس‌مدیر.
نگارنده: پشتیبانی پارس‌مدیر | 
