سرقت ادبی (Plagiarism) به معنای استفاده از آثار، ایده‌ها یا عبارات دیگران بدون ذکر منبع و انتساب آن به خود است. این رفتار، نقض جدی اخلاق پژوهش و یکی از عوامل اصلی رد یا ابطال مقالات علمی در سطح بین‌المللی محسوب می‌شود. در دنیایی که اصالت و شفافیت، معیارهای اصلی علم به‌شمار می‌آیند، آگاهی از مفهوم، انواع و راه‌های پیشگیری از سرقت ادبی ضروری است. نظر به اهمیت موضوع در این نوشتار، «سرقت ادبی» تعریف، تحلیل و راهکارهای کنترل آن بررسی خواهد شد.
مفهوم و پیشینه سرقت ادبی در پژوهش
از منظر علمی، سرقت ادبی نوعی تخلف پژوهشی است که در آن فرد بخشی از کار فکری یا زبانی دیگری را بدون استناد یا کسب اجازه، به نام خود منتشر می‌کند. این پدیده به قدمت تاریخ نگارش بازمی‌گردد، اما در عصر دیجیتال و با گسترش دسترسی به منابع، شکل پیچیده‌تری یافته است.
سرقت ادبی (Plagiarism) یا سرقت علمی به استفاده آگاهانه یا ناآگاهانه از ایده ها، نظرات، نوشته‌ها یا دستاورد‌های دیگران به نام خود بدون پرداخت حق الزحمه و یا به دور از اطلاع صاحب اصلی می‌باشد و انواع مختلفی دارد. بررسی سرقت ادبی برای نویسندگان و پژوهشگران معمولا کاری دشوار است و برای این منظور از نرمافزارهای تشخیص سرقت علمی استفاده می‌کنند.
محبوبه قوامی
در محیط‌های دانشگاهی، سرقت ادبی نه‌تنها بی‌اعتباری فردی، بلکه آسیب به اعتماد علمی جامعه را به‌دنبال دارد. در استانداردهای بین‌المللی اخلاق پژوهش، همچون آیین‌نامه‌های COPE و ICMJE، سرقت ادبی از جدی‌ترین مصادیق تخلف پژوهشی شناخته شده است.
انواع سرقت ادبی
پلیجریسم تنها کپی مستقیم متن نیست؛ بلکه اشکال متنوعی دارد که برخی حتی ناخواسته رخ می‌دهند. رایج‌ترین انواع آن عبارت‌اند از:
- سرقت مستقیم (Direct Plagiarism): بازنویسی عین جملات یا پاراگراف‌های یک اثر بدون ذکر منبع.
- سرقت موزاییکی (Mosaic Plagiarism): ترکیب عبارات از چند منبع مختلف بدون استناد مناسب.
- سرقت ایده (Idea Plagiarism): استفاده از نظریه، مدل یا مفهوم علمی فرد دیگر بدون ارجاع.
- خودسرقتی (Self-Plagiarism): استفاده مجدد از آثار پیشین نویسنده بدون ذکر منبع یا مجوز.
- سرقت ترجمه‌ای: ترجمه مستقیم متون علمی از زبان دیگر بدون ذکر منبع اصلی.
شناخت این انواع برای پژوهشگران حیاتی است، زیرا گاه حتی بازنویسی ناقص یا بی‌دقت می‌تواند مصداق سرقت ادبی تلقی شود.
مشاوره نگارش مقاله
راهنمای نگارش مقاله مدیریت، حسابداری و مهندسی صنایع:
- انتخاب موضوع مقاله
- روش پژوهش مقاله
- تحلیل آماری مقاله
- استخراج مقاله از رساله
دلایل و پیامدهای سرقت ادبی
سرقت ادبی (پلیجریسم) معمولاً از ترکیب فشارهای علمی، کمبود مهارت نگارشی و ناآگاهی از اصول استناددهی ناشی می‌شود. عواملی مانند کمبود زمان، نیاز به چاپ سریع مقاله یا تسلط ناکافی به زبان علمی، پژوهشگران را در معرض خطر سرقت ادبی قرار می‌دهد.
پیامدهای آن بسیار جدی است:
- رد مقاله در مرحله داوری یا پس از انتشار
- لغو مدارک دانشگاهی یا فرصت‌های پژوهشی
- از دست رفتن اعتبار علمی فرد و مؤسسه
- ممنوعیت همکاری با مجلات یا نهادهای علمی
کاربد مصلحت آن است که مطلق نکنیم
ازاین‌رو، پیشگیری از سرقت ادبی نه‌تنها وظیفه اخلاقی، بلکه ضرورتی حرفه‌ای است. در ارائه مقاله علمی-پژوهشی و نگارش پایان‌نامه موضوع دستبرد علمی از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است.
ابزارهای شناسایی و کنترل سرقت ادبی
امروزه نرمافزارهای متعددی برای تشخیص مشابهت متنی توسعه یافته‌اند که از الگوریتم‌های پیشرفته زبانی استفاده می‌کنند. مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:
- Turnitin: پرکاربردترین سامانه دانشگاهی برای تشخیص تشابه متون دانشجویی و پژوهشی.
- iThenticate: ابزار ویژه مجلات علمی برای بررسی اصالت مقالات قبل از داوری.
- Grammarly Premium و PlagScan: مناسب برای نویسندگان و مترجمان مستقل.
این سامانه‌ها معمولاً شاخصی به نام Similarity Index ارائه می‌دهند که نشان‌دهنده درصد تشابه متن با منابع دیگر است. پژوهش‌های معتبر معمولاً شاخصی کمتر از ۱۵٪ تا ۲۰٪ را می‌پذیرند، بسته به نوع مقاله و حوزه علمی.
راهکارهای پیشگیری از سرقت ادبی
برای جلوگیری از بروز سرقت ادبی، رعایت چند اصل بنیادین ضروری است:
- استفاده از نظام استناددهی استاندارد مانند APA، MLA یا Chicago در سراسر متن.
- به‌کارگیری مهارت پارافریز علمی به‌جای کپی مستقیم.
- یادداشت دقیق منابع در حین مطالعه و نگارش.
- بررسی نهایی متن با ابزارهای ضدسرقت ادبی قبل از ارسال.
- آموزش مستمر اخلاق پژوهش برای دانشجویان و نویسندگان.
پژوهشگری که با دقت و صداقت کار می‌کند، حتی در بازنویسی و نقل قول نیز نشانه‌های امانت علمی را حفظ می‌کند.
سخن پایانی
سرقت ادبی نه صرفاً تخلف زبانی، بلکه خیانت به اعتماد علمی جامعه است. اصالت اندیشه و صداقت در نقل منابع، بنیان‌های ماندگاری پژوهش به شمار می‌روند. در جهانی که هر واژه قابل ردیابی است، تنها نویسندگانی ماندگار خواهند بود که با صداقت علمی بنویسند و بی‌پروا به اصول اخلاق پژوهش پایبند بمانند. آشنایی با مفهوم و پیشگیری از سرقت ادبی، نخستین گام در مسیر نویسندگی علمی حرفه‌ای است.
نگارنده: پشتیبانی پارسمدیر | 
