عدالت فضایی (Spatial Justice) توزیع منصفانه فرصت‌ها، خدمات و منابع به‌گونه‌ای که همه شهروندان، صرف‌نظر از محل زندگی، به حقوق برابر دسترسی داشته باشند. این مفهومی میان‌رشته‌ای و مهم در حوزه‌های برنامه‌ریزی شهری، مدیریت شهری، توسعه پایدار و عدالت اجتماعی است.
حق بهره‌مندی از امکانات شهری نباید وابسته به نشانی محل سکونت باشد. سیاست‌گذاری عادلانه در طراحی فضا، زیرساخت و خدمات، لازمه‌ی پایداری اجتماعی و رضایت عمومی است. یکی از مهم‌ترین پرسش‌های حوزه برنامه‌ریزی شهری و توسعه منطقه‌ای این است: چه کسانی به چه منابعی در چه مکان‌هایی دسترسی دارند؟ اگر پاسخ به این پرسش بیانگر نابرابری شدید میان مناطق مختلف باشد، نشان از بی‌عدالتی در تخصیص فضایی منابع دارد. مقاله حاضر به بررسی مفهوم توزیع منصفانه امکانات شهری می‌پردازد و نقش آن را در شکل‌گیری شهرهای متوازن، همگرا و پایدار تحلیل می‌کند.
مبانی نظری و تعریف عدالت فضایی
واژه‌هایی مانند برابری در دسترسی، حق بر فضا، برنامه‌ریزی مشارکتی و توسعه متوازن، مفاهیمی هستند که از دل ادبیات عدالت فضایی پدید آمده‌اند. این رویکرد ریشه در نظریات جغرافیای انسانی و عدالت اجتماعی دارد و بر این اصل تأکید می‌کند که مکان نه‌فقط یک ظرف فیزیکی، بلکه بازتابی از روابط قدرت، اقتصاد و سیاست است.
بر اساس این دیدگاه، نابرابری‌های مکانی در شهرها نه‌تنها محصول کم‌توجهی، بلکه گاه نتیجه ساختارهای تبعیض‌آمیز در تصمیم‌گیری و تخصیص بودجه هستند. منظور از نابرابری مواردی مانند فقدان مدرسه و بیمارستان تا کیفیت پایین پیاده‌روها یا نبود سیستم حمل‌ونقل کارآمد است.
عدالت فضایی به توزیع عادلانه منابع، فرصت‌ها، خدمات و زیرساخت‌ها در فضاهای جغرافیایی (اعم از شهر، روستا، منطقه یا کشور) اشاره دارد، به‌گونه‌ای که همه افراد، صرف‌نظر از محل زندگی یا جایگاه اجتماعی‌شان، دسترسی منصفانه به امکانات و حقوق شهروندی داشته باشند. این مسئله در صدر مسائل برنامه‌ریزی شهری قرار دارد که به رفاه اجتماعی و اقتصادی منتهی می‌شود.
در جامعه‌ای متوازن، دسترسی به امکانات نباید امتیازی مختص به گروهی خاص یا منطقه‌ای ویژه باشد. اما در بسیاری از موارد، آنچه تعیین می‌کند کودک در چه مدرسه‌ای درس بخواند، سالمند به کدام مرکز درمانی دسترسی داشته باشد یا جوان از چه امکاناتی برای تفریح یا اشتغال برخوردار شود، نه نیاز و شایستگی، بلکه صرفاً محل سکونت است. این شکل از نابرابری، نه‌تنها کارکرد شهر را مختل می‌کند، بلکه احساس طردشدگی، نابرابری و ناامیدی را در میان ساکنان دامن می‌زند.
اهمیت و ضرورت عدالت فضایی
توزیع نامتوازن خدمات عمومی مانند آموزش، درمان، حمل‌ونقل، فضاهای سبز یا امکانات فرهنگی، موجب شکل‌گیری طبقه‌بندی غیررسمی درون شهرها می‌شود. مناطقی که کمتر دیده می‌شوند، کمتر سرمایه‌گذاری می‌شوند و ساکنان آن‌ها به‌تدریج دچار احساس حاشیه‌نشینی، بی‌اعتمادی و انزوا می‌شوند. در مقابل، مناطقی با تراکم خدمات و زیرساخت‌های باکیفیت، جذابیت بیشتری برای جذب سرمایه و سکونت دارند.
در بسیاری از نظام‌های برنامه‌ریزی، منابع اغلب به شکل ناعادلانه متمرکز در مناطق خاصی تخصیص می‌یابند (مثل شمال شهر، مراکز کلان‌شهرها یا مناطق دارای نفوذ سیاسی). نتیجه این نابرابری‌ها:
- شکل‌گیری فضاهای محروم و به‌حاشیه‌رانده‌شده
- بروز شکاف طبقاتی و نارضایتی اجتماعی
- تشدید مهاجرت، تراکم، جرم، یا فرسودگی شهری
- تضعیف انسجام اجتماعی و اعتماد نهادی
این تفاوت‌ها در دسترسی، نهایتاً به چرخه‌ای از نابرابری، مهاجرت درون‌شهری، فرسودگی یا تراکم بیش از حد منجر می‌شود. اگر شهرها به‌عنوان بستر تحقق عدالت اجتماعی شناخته می‌شوند، پس باید مکان به‌عنوان بخشی از مسئله عدالت، جدی گرفته‌شود.
ابعاد و شاخص‌های عدالت فضایی
تحقق این نوع عدالت در سیاست‌گذاری فضایی از مسیر مجموعه‌ای از شاخص‌های قابل اندازه‌گیری عبور می‌کند. از جمله:
- دسترسی برابر به زیرساخت‌های اساسی: فاصله تا مراکز درمانی، مدارس، فضاهای سبز
- کیفیت محیط زندگی: سطح آلودگی، تراکم جمعیت، وضعیت معابر
- توزیع جمعیتی عادلانه خدمات شهری: سرانه خدمات فرهنگی، ورزشی، اداری
- فرصت برابر در سکونت و اشتغال: تنوع کاربری‌ها، دسترسی به بازار کار، کیفیت مسکن
در بسیاری از شهرها و مناطق، دسترسی به خدمات عمومی، زیرساخت‌های حیاتی و امکانات رفاهی تابعی از موقعیت جغرافیایی است؛ به‌گونه‌ای که برخی مناطق برخوردار از مدارس، مراکز درمانی، حمل‌ونقل مناسب و فضاهای سبز هستند، در حالی که بخش‌هایی دیگر با کمبود مزمن در همین حوزه‌ها مواجه‌اند. این الگوی نابرابر باعث می‌شود فرصت‌های زندگی، رفاه و حتی سلامت افراد تا حد زیادی وابسته به نشانی محل سکونت‌شان باشد. برای رفع این شکاف، لازم است تخصیص منابع و طراحی فضاهای شهری با رویکردی انسانی و متوازن انجام گیرد؛ به‌گونه‌ای که همه ساکنان، صرف‌نظر از جایگاه اقتصادی یا جغرافیایی، امکان برخورداری از شرایط زندگی شایسته را داشته باشند.
در چنین رویکردی، فضا نه صرفاً ظرفی برای استقرار بناها، بلکه بستری برای بروز کرامت انسانی، فرصت‌های برابر و رشد اجتماعی تلقی می‌شود. بر این اساس، نقش مدیران شهری و سیاست‌گذاران نه در مدیریت صرف منابع، بلکه در احیای توازن، شنیدن صداهای خاموش و بازگرداندن حق مشارکت به ساکنان کم‌برخوردار تعریف می‌شود.
سخن پایانی
اگر شهرها قرار است خانه مشترک همه شهروندان باشند، باید هر بخش از آن خانه، سهمی عادلانه از امکانات، احترام و آینده داشته‌باشد. برنامه‌ریزی عادلانه به معنای پرهیز از نسخه‌های یکسان و تمرکز بر اقتضائات محلی و مردمی است. در غیاب این نگاه، فضا نه‌تنها بازتاب نابرابری، بلکه عامل بازتولید آن خواهد بود. گام نخست در این مسیر، دیدن فضا به‌مثابه عرصه‌ای برای عدالت، و نه صرفاً زمین برای توسعه است.
ایجاد توازن در توزیع زیرساخت‌ها و خدمات، تنها به معنای ساختن یک بیمارستان یا جاده در یک منطقه محروم نیست؛ بلکه مستلزم بازنگری در شیوه تصمیم‌گیری، برنامه‌ریزی و تخصیص بودجه است. باید به هر نقطه از شهر یا منطقه به‌مثابه بخشی از یک کل زنده نگریست؛ بخشی که اگر نادیده گرفته شود، ناپایداری کل سیستم را در پی خواهد داشت. این نگاه، مبتنی بر احترام به حقوق همگان برای بهره‌مندی از محیطی سالم، ایمن و امیدآفرین است.
منبع: نعیمی، صفت؛ شهرستانی، مختار. مدیریت شهری. تهران: نشر صفار.
نگارنده: پشتیبانی پارسمدیر | 
