همزیستی صنعتی

همزیستی صنعتی (Industrial symbiosis) فرایندی است که در آن ضایعات و سربارهای تولید در یک صنعت به عنوان مواد اولیه در صنایع دیگر استفاده می‌شوند. در این رویکرد صنایعی که به صورت سنتی از یکدیگر جدا در نظر گرفته می‌شوند در همکاری باهم در نظر گرفته می‌شوند.

همزیستی یکی از استعاره‌های سازمانی جدید است که از علوم تجربی وام گرفته شده است. در طبیعت نمونه‌های زیادی از همزیستی مانند همزیستی قارچ‌ها و جلبک‌ها وجود دارد. در این نوع رابطه هر دو گروه فعال در رابطه از هم بهره‌مند می‌شوند. هدف از همزیستی صنعتی نیز برقراری ارتباط سودمند و دوجانبه میان صنایع مختلف در یک اکوسیستم کسب‌وکار است. براین اساس می‌توان این مفهوم را نیز در ادامه رویکرد مدیریتی دانست که در آن سازمان‌ها همزمان برای رقابت باهم همکاری می‌کنند.

با رشد و گسترش گرایش شرکت‌ها و کسب‌وکارها به تولید پایدار و تولید سبز و تولید پاک حرکت به سوی همزیستی صنعتی نیز جایگاه خود را پیدا کرده است. این موضوع در میان صنایع کشورهای پیشرو جایگاهی ویژه دارد. همچنین مطالعات علمی و آکادمیک زیادی نیز در این زمینه وجود دارد. با این وجود یک شکاف پژوهشی ژرف در این حوزه در کشور مشاهده می‌گردد. مدیران صنایع نیز به نظر از این رویکرد اطلاعات چندانی ندارند. بنابراین مطالعه حاضر پر کردن شکاف پژوهشی موجود را آماج خود قرار داده است.

پیدایش همزیستی صنعتی

همزمان با گسترش مفهوم پایداری و تولید پایدار، در اواخر قرن بیستم مفهوم اکولوژی صنعتی و همزیستی صنعتی نیز به حوزه تولید وارد شد. این مفاهیم اقداماتی جدید هستند که فصل مشترکی در حوزه مدیریت تولید و توسعه پایدار محسوب می‌شوند.  

همزیستی صنعتی، اشتراک ضایعات خروجی یک صنعت به‌عنوان ماده اولیه صنایع مجاور، اشتراک زیرساخت‌ها یا خدمات بین صنایع است. این رویکرد علاوه بر مزایای محیط‌زیستی و اجتماعی، مزیت‌های اقتصادی بسیاری برای صنایع مشترک به همراه دارد.

یکی از نکات مهم در مبانی همزیستی صنعتی، طراحی این شبکه‌ها برای بهینه سازی تبادل ضایعات بوده است. تاکنون، روش‌های متعددی در این زمینه به کار رفته است که از جمله آنها به طراحی شبکه برای مدیریت آب و اشتراک انواع انرژی می‌توان اشاره کرد. نکته مهم در مدل‌های موجود، تمرکز بر یک حالت تبادل، مانند آب یا انرژی است. در حالی که برای کاربردی شدن مدل در شهرک‌های صنعتی باید به طور همزمان، انتقال انواع مواد اولیه و ضایعات در حالت‌های جامد، مایع و گاز در نظر گرفته شود. همچنین، بهبود بعد اجتماعی توسعه پایدار از مزیت‌های مهم همزیستی است که کمتر به آن توجه شده است.

الگوی همزیستی صنعتی

یک الگوی کلی از همزیستی صنعتی در شکل ارائه شده است. براساس این الگو پس از همزیستی، بخش عمده‌ای از مواد اولیه از طریق ضایعات خروجی صنایع مجاور به دو صورت مستقیم یا پس از بازیابی و فقط بخشی از آن از تأمین‌کنندگان دست اول (نو) تأمین می‌شود. در حالی که پیش از همزیستی، کلیه مواد اولیه از طریق تأمین کنندگان و به صورت مواد دست اول، تأمین و ضایعات نیز بدون استفاده در مراکز دفع امحا می‌شود.

مطالعه موردی از همزیستی صنعتی

برای درک بهتر موضوع، الگوی همزیستی صنعتی در کشور دانمارک مورد بحث قرار می‌گیرد. این الگو نشان می‌دهد که چطور ضایعات یک صنعت را به مواد اولیه صنعت دیگری تبدیل می‌شود. این روش برای محیط زیست و تجارت مفید است.

کلونبرگ شهر بندری کوچکی در دانمارک است. چهل سال است که این بندر کوچک به مرجع جهانی بوم شناسی صنعتی شناخته می‌شود. به عبارت دیگر ضایعات یک بخش صنعتی به مواد اولیه بخش دیگر تبدیل می‌شود. با این روش تولید کربن حدود ۲۷۵ هزار تن کاهش یافت و سالانه حدود هشتاد میلیون یورو صرفه‌جویی گردید.

ایده اصلی ادغام شرکت‌های کوچک و متوسط در سیستم همزیستی صنعتی است. همانند شرکتی در این منطقه که تخصصش پاکسازی مخازن، با مصرف فراوان آب است. شش ماه است که «کن» مدیر این شرکت با «متو» کار می‌کند تا راهی برای بازیافت آب مصرفی پیدا کنند. ایده‌ای که به او اجازه خواهد داد هزینه‌های تولید را به طور قابل توجهی کاهش دهد.

با یکپارچه شدن با سیستم همزیستی، صورتحساب برق با استفاده از فرایند فیلتر کردن به نصف تقلیل یافت. همچنین یکپارچگی سیستم همزیستی صنعتی باعث توسعه شرکت‌های کوچک و متوسط گردید. با صرفه جویی‌هایی انجام شده، شغل‌های جدیدی برای ساکنان منطقه کلونبرگ ایجاد شد.

خلاصه و جمع‌بندی

تضادها و کشمکش‌های ناشی از کمیابی و کمبود منابع طبیعی، فروسایی و آلودگی محیطی زمینه تقویت ادبیات زیست محیطی را فرآهم کرده است. بر همین اساس مفهوم همزیستی صنعتی معرفی شده است. این شیوه بویژه برای شرکت‌های یک خوشه صنعتی یا شهرک‌های صنعتی مفید است. شرکت‌های یک شهرک صنعتی می‌توانند از طریق بکارگیری این رویکرد دستاوردهای اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی را به همراه بیاورند.

یک گام بسیار مهم در این راستا شناسایی شرکای همزیستی صنعتی است. پیدا کردن شرکایی برای ضایعات فلزی آسان است اما شناسایی شرکایی برای حوزه فاضلاب دشوار است. ممکن است این فرایند یک سال طول بکشد. سیستم همزیستی صنعتی علاوه بر جنبه زیست محیطی، باعث افزایش رقابت‌پذیری شرکت‌ها می‌شود. شرکت‌ها می‌توانند محصولات ارزشمندتری تولید کنند و از به کار بردن منابع طبیعی اجتناب کنند. باید مشخص شود که چه ضایعاتی را می‌خواهید تبدیل به مواد اولیه کنید. باید به اندازه کافی شجاعت همکاری با شرکای جدید را داشته باشید. همچنین باید الگوهای جدید کسب‌وکار سبز را شناسایی نمود.

یکی از اقدامات مؤثر در این زمینه، پیاده‌سازی شبکه‌های همزیستی‌ صنعتی است. شبکه‌های همزیستی، مجموعه‌ای از صنایع است که با هدف اشتراک‌گذاری ضایعات هر صنعت به‌عنوان مادۀ ‌اولیۀ صنعت دیگر در کنار هم قرار گرفته است و امکان تبادل انرژی و مواد را فراهم می‌آورد. در این پژوهش، یک مدل برنامه‌ریزی عدد صحیح مختلط دوهدفه برای بهینه‌سازی شبکه‌های همزیستی ارائه شده‌ است که به‌طور هم‌زمان، انتقال ضایعات و مواد اولیۀ جامد، مایع و گاز را فراهم می‌کند.