سرمایه فرهنگی (Cultural capital) دارایی‌های اجتماعی یک فرد در تعامل با گروههای مختلف در یک جامعه چندلایه می‌باشد. این مفهوم جامعه‌شناسی است پیوندی بین سرمایه سازمانی و فرهنگ سازمانی در بستر اجتماع است. در مقاله حاضر به مفهوم‌سازی مقوله «سرمایه فرهنگی» پرداخته شده‌است.
تعریف سرمایه فرهنگی
سرمایه فرهنگی توسط پیر بوردیو (Pierre Bourdieu) جامعه‌شناس فرانسوی مطرح شد. دارایی فرهنگی یک مفهوم جامعه‌شناسی است و به تمرکز و انباشت انواع مختلف کالاهای ملموس فرهنگی و نیز قدرت و توانایی در اختیار گرفتن این کالاها و همچنین استعداد و ظرفیت فرد در شناخت و کاربرد این وسایل گفته می‌شود.
این مفهوم امکان می‌دهد تا نابرابری در توانمندی‌های تحصیلی کودکان در طبقات اجتماعی مختلف فهم شود. برای این کار، کافی است که موفقیّت تحصیلی کودکان طبقات مختلف، با سرمایه فرهنگی آنها در همین طبقات در ارتباط باهم قرارداده شود، افرادی که سرمایه فرهنگی بیشتری دارند، در بازار تحصیلی موفقیت بیشتری کسب می‌کنند.
سرمایه فرهنگی، یعنی قدرت شناخت و قابلیت استفاده از کالاهای فرهنگی در هر فرد و آن در برگیرنده تمایلات پایدار فرد است که در خلال اجتماعی شدن در فرد انباشته می‌شوند.
سرمایه فرهنگی از دیدگاه بوردیو
از دیدگاه بوردیو، سرمایه آن چیزی است که به عنوان یک رابطه اجتماعی در درون یک سازواره از تعاملات عمل می‌کند. دامنه آن نیز بدون هیچ تمایزی شامل تمامی کالاها، اشیاء و نشانه‌هایی است که کمیاب و ارزشمند تلقی می‌شوند. سرمایه فرهنگی به عنوان یک رابطه اجتماعی درون سازواره‌ای از تعاملات که مشتمل بر دانش فرهنگی انباشته عمل می‌کند، منتهی به قدرت و منزلت می‌گردد.
به عقیده بوردیو در هر میدانی میان بازیگران یا گروههای اجتماعی چهار نوع سرمایه ردوبدل می‌شوند که عبارتند از:
- سرمایه اقتصادی
- سرمایه اجتماعی
- سرمایه فرهنگی
- سرمایه نمادین
سرمایه اقتصادی، یعنی ثروت و پولی که هر بازیگر [کنشگر] اجتماعی در درست دارد و شامل درآمدها و بقیه انواع منابع مالی است که در قالب مالکیت جلوه نهادی پیدا می‌کند.
سرمایه اجتماعی، یعنی شبکه‌ای از روابط فردی و گروهی که هر فردی در اختیار دارد و آن شامل همه منابع واقعی و بالقوه‌ای است که می‌تواند در اثر عضویت در شبکه اجتماعی کنشگران یا سازمان‌ها به دست آید.
ابعاد سرمایـه فرهـنگی
این نوع سرمایه شامل سه بعد اصلی است که عبارتند از:
- تجسم‌یافته (Embodied)
- عینیت‌یافته (Objectified)
- نهادی (Institutionalized)
ابعاد سرمایه فرهنگی از دیدگاه بوردیو
سرمایه تجسم‌یافته خود شامل مهارت ذهنی و مهارت در بیان مطالب درسی است. سرمایه عینیت‌یافته از مصرف کالاهای فرهنگی، تملک کالاهای فرهنگی، علاقمندی به هنر تشکیل می‌شود. در نهایت سرمایه نهادی نیز مشتمل بر مدرک تحصیلی است.
سرمایه نمادین، یعنی مجموعه ابزارهای نمادین، پرستیژ، حیثیت، احترام و قابلیت‌های فردی در رفتارها (کلام و کالبد) که فرد در اختیار دارد. سرمایه نمادین جزئی از سرمایه فرهنگی است و به معنای توانایی مشروعیت دادن، تعریف کردن و ارزش گذاردن است.
بنابراین سرمایه سازمان از محور فرهنگ را می‌توان توانایی تصرف و استفاده از کالاهای فرهنگی و نیز توانایی‌های ادبی ـ گفتاری تعریف کرد.
این مقوله در ادبیات سازمان و مدیریت در کنار سرمایه انسانی، سرمایه فکری و سرمایه اجتماعی قابل مطالعه است.
اهمیت سرمایه فرهنگی
سرمایه فرهنگی مجموعه‌ای از مهارت‌ها و شناخت‌هایی است که جامعه در اختیار فرد می‌گذارد و به او امکان بهره‌برداری از فرصت‌های اجتماعی را می‌دهد. این مقوله به‌عنوان یک متغیر مداخله‌گر، هم در بازتولید نابرابری‌ها و هم در تحقق برابری فرصت‌ها نقش اساسی دارد و زمینه خانوادگی و اجتماعی بر شکل‌گیری آن اثر مستقیم می‌گذارد.
سرمایه فرهنگی بر دستاوردهای علمی و شغلی نیز تأثیرگذار است و مشروعیت دیگر سرمایه‌ها تا حد زیادی به تبدیل شدن آنها به این نوع سرمایه وابسته است. از نگاه بوردیو، داشتن چنین سرمایه‌ای به فرد امکان می‌دهد از الزامات روزمره فاصله گیرد و نوعی گزینش فرهنگی و زیبایی‌شناسانه داشته باشد.
داشتن سرمایه فرهنگی کارکردهای مختلفی دارد:
۱) کسب مشروعیت از طریق بقیه سرمایه‌ها منوط به تبدیل شدن آنها به سرمایه فرهنگی است، یعنی کسی که بواسطه این موقله منزلت دارد می‌تواند روایت و برداشت خود را از دنیای اجتماعی بر دیگران تحمیل کند.
۲) داشتن چنین سرمایه‌ای بدان معنا است که فرد می‌تواند خودرا از الزامات زندگی روزمره جدا کند و نوعی گزینش دلخواه در عرصه فرهنگ انجام دهد به بیان خود بوردیو زیبایی‌شناسی محض از اخلاق یا همان خلق و خوی فاصله گرفتن گزینشی از الزامات دنیای طبیعی و اجتماعی منشأ می‌گیرد.
سخن پایانی
براساس نتایج این مقاله می‌توان در راستای اندازه‌گیری سرمایه فرهنگی در حوزه‌های گوناگون اقدام کرد. همچنین می‌توان نقشه‌ای از سرمایه‌های سازمان در حوزه فرهنگ موجود را ترسیم نمود. با بهره‌مندی از شرایط مطلوب، با برنامه‌ریزی منطقی و مبتنی بر آمار و اطلاعات بر گرفته از سیستم می‌توان در جهت کارآمدی و افزایش عملکرد نهادها و سازمان‌های فرهنگ‌محور براساس سیاست‌گذاری‌های فرهنگی اقدام کرد. ارزیابی و آنالیز دقیق نقشه جامع فرهنگی می‌تواند مقدمه‌ای جهت تنظیم و پیش‌بینی سیاست‌گذاری‌های فرهنگی در راستای اعتلای فرهنگی و مقابله با تهدیدهای فرهنگی باشد. اگر مدیران در عرصه‌های مدیریت فرهنگی بر اطلاعات علمی و شایسته سالاری تاکید نمایند می‌توانند موفقیت سازمان را تضمین کنند.
منبع: جغتاپور، پیروز. سرمایه سازمانی. تهران: پارس‌مدیر.
نگارنده: پشتیبانی پارس‌مدیر | 
