محصول فرهنگی (Cultural product) کالاها و خدمات هنری، میراث‌های ماندگار، جشنواره‌ها، معماری‌ها و صنایعی اصیل را شامل می‌شود. در دنیای پرشتاب امروز، توجه به این محصولات بیش از هر زمان دیگری ضروری است، زیرا آنها ابزار حفظ میراث و انتقال پیام‌های فرهنگی به نسل‌های آینده‌اند. نظر به اهمیت موضوع در این نوشتار، «محصول فرهنگی» مفهوم‌سازی و تعریف خواهد شد.
تعریف محصول فرهنگی
محصول فرهنگی به هر شیء، اثر یا خدمتی گفته می‌شود که ریشه در سنت‌ها، هنرها و ارزش‌های یک جامعه داشته و بیانگر هویت جمعی آن است. این محصولات (کالاها و خدمات) می‌توانند اشکال مادی مانند صنایع‌دستی، آثار هنری و معماری یا شکل‌های غیرمادی همچون موسیقی، ادبیات و آیین‌ها باشند.
محصول فرهنگی (Cultural Product) به آثاری اطلاق می‌شود که بازتاب‌دهنده هویت، ارزش‌ها و باورهای یک جامعه هستند. گروه‌های هدف برای تدوین خط‌مشی و اقدام فرهنگی در راستای ارائه محصولات باکیفیت فرهنگی، عبارتند از :
- استفاده کنندگان یا مصرف کنندگان فرهنگی
- تولیدکنندگان فرهنگی
- دولت و سازمان‌های نیمه عمومی، انجمن‌ها و گروه‌ها
در واقع، محصول فرهنگی پلی میان گذشته و حال است که از یک‌سو میراث تاریخی را حفظ می‌کند. از سوی دیگر، ابزار نوآوری و گفت‌وگوی بین‌فرهنگی را فراهم می‌آورد. مراد از اصطلاح «محصول فرهنگی» علاوه بر فیلم، شعر، کتاب و…، شامل : تولید علوم و پرورش منابع انسانی و هوش فرهنگی است.
محصولات فرهنگی از منظر رفتار مصرف‌کننده
با توجه به اینکه مصرف کنندگان در مرکز تجزیه و تحلیل قرار دارند، ضوابط زیر از جهت تعیین تفاوت‌های رفتاری آنها در ارتباط با توسعه فرهنگی دارای اهمیت اند :
- خصوصیات فردی : سن، جنس، شغل، تحصیلات، درآمد، میزان وقتی که صرف کار، فراغت و رفت و آمد می‌شود.
- خانواده و گروه : ساخت و ابعاد خانواده، وضع مسکن، تجهیزات از نظر وسایل فرهنگی مثل تلویزیون، رایانه و….
- محیط زیست : محل اقامت (شهر یا روستا)، تجهیزات موجود فرهنگی و امکانات دسترسی به آنها، اقدام‌های فرهنگی دولت
- ضوابط عمومی : فرهنگ ملی یا خودمختاری منطقه ای، فرهنگ پذیری، جدایی یا انسجام فرهنگ در بخش‌های گوناگون زندگی.
تمام این ضوابط کمکی برای تبیین رفتار فرهنگی است. به طور منطقی نمی توان یک سیاست توسعه فرهنگی را در خلا درک کرد بدون آن که تمام این متغیرها را به حساب آورد، یعنی با توجه به تمامی این متغیرها باید اقدام به تولید یک محصول فرهنگی کنیم، تا آن محصول فرهنگی بتواند در راستای اهداف و خواسته‌ها قرار گیرد و مارا به سر منزل مقصود سوق دهد.
انواع محصولات فرهنگی
هر فرد براساس تجربه و رجحان‌های خود، شرایط لازم و کافی برای شناخت مفهوم فرهنگ را معین می‌کند. در هر حال برای پرداختن به ویژگی‌های کالاها و خدمات فرهنگی، ابتدا باید این کالاها و خدمات را دسته بندی کرد :
۱- کالاها و خدمات فرهنگی خصوصی
درخصوص این کالاها، مجموعه‌ای از قیمتهای بازار حداقل به طور بالقوه وجود دارد و مالکیت این نوع کالاها و خدمات، مشخص و معین است. مثلا یک کتاب و یا یک سی دی ،
۲- کالاها و خدمات فرهنگی عمومی
این کالاها و خدمات، مالک مشخص و معینی ندارند و هیچگونه قیمت مشهودی در مورد آنها وجود ندارد. مثلا یک شی میراث فرهنگی
۳- کالاها و خدمات فرهنگی ترکیبی
این نوع کالاها و خدمات، به طور هم زمان از ویژگی‌های کالاها و خدمات فرهنگی خصوصی و عمومی برخوردار هستند. به عنوان مثال، یک تابلوی هنری برای مالک آن جنبه خصوصی و برای سایرین که از آن دیدن می‌نمایند حالت عمومی دارد. بسیاری از کالاها و خدمات فرهنگی از این نوع هستند.
۴- کالاها و خدمات فرهنگی اعتقادی
این نوع کالا و خدمات را طبیعتا نمی توان وارد مقوله ارزش گذاری کرد. ارزش فرهنگی این کالاها دربرگیرنده ارزش هایی از قبیل زیبایی، اعتقادی، معنوی، اجتماعی، تاریخی، نمادین و اصالت است.
انواع کالاها و خدمات فرهنگی از منظری دیگر
در علم اقتصاد کالاها و خدمات به سه بخش واسطه ای، مصرفی و سرمایه‌ای تقسیم می‌شوند که کالاها و خدمات فرهنگی در این میان جزو کالاها و خدمات مصرفی به حساب می‌آیند. ولی باید به این نکته ظریف توجه داشت که استفاده از این نوع کالاها و خدمات فرهنگی و مصرفی می‌تواند سرمایه‌های اجتماعی را تولید کند که این مسئله، مهم بودن و استراتژیک بودن کالاها و خدمات فرهنگی را به خوبی خاطرنشان می‌کند.
فرهنگ یک جامعه نشان‌دهنده‌ی هویت، ریشه‌ها و باورهای آن جامعه است. محصولات فرهنگی، کالاها و خدماتی هستند که باید در رشد و توسعه‌ی فرهنگ موثر باشند. حال سوال این است که محصول فرهنگی چیست و چه تفاوتی با کالای فرهنگی دارد. در تعریف محصول فرهنگی آمده است: «به هرآنچه از فرآیند ساخت و ساز امور فرهنگی حاصل شود و قابل ارائه باشد، محصول فرهنگی گفته می‌شود.»
اهمیت محصولات فرهنگی
مقوله فرهنگ و هنر از مباحث حساسی است که از دید زیبایی شناسی، هوش عاطفی و احساسی و همچنین به مفهوم روانی، یعنی وسیله‌ای برای تهذیب روح انسان است. اگر عقل سالم در بدن سالم است، ذوق سالم نیز در روح و روان سالم است.
اگر تن آدمی با خستگی ناپایدار می‌شود و کسالت و بطالت را نصیب انسان می‌سازد، روان آدمی نیز در برابر مصائب، ناروایی‌ها، خستگی‌های ناشی از زندگی ماشینی، ناهنجاری‌های اجتماعی، تبعیض‌ها و… پریشان می‌شود. اینجاست که باید دریچه هنر را گشود و با زبان شیرین هنر، روح و روان دردمند را شیفته ساخت و با هنر درمانی، کلام درمانی و گفتار درمانی گرفتاری‌های روانی انسان پرشتاب امروز را برطرف ساخت.
تماشای گالری هنری، انسان را به کنکاش در قلمرو رنگ‌های تابلوها می‌کشاند. صحنه نمایش وی را به تفکر وا می‌دارد و موسیقی به جان خسته او توان می‌بخشد تا آرامش و سکون بر خاطر او حاکم شود. تمام این‌ها زمانی پدید می‌آید که بتوان کالای فرهنگی و هنری شایسته‌ای که در خور پرورش روح آدمی است، تولید کرد. پیرامون این دسته از محصولات فلسفه مدیریت بازاریابی مبتنی بر بازاریابی اجتماعی است.
محصول فرهنگی قابل تکثیر نیست
درواقع یک محصول فرهنگی قابل تکثیر نیست و تابعی از خود هنرمند است، چون هنرمند در شرایط خاص با حسی که در آن موقعیت برایش ایجاد شده است یک اثر، مثلا یک نقاشی یا موسیقی را خلق کرده است و حتی برای خود او نیز ممکن نیست، در شرایط دیگری، مشابه آن را خلق کند؛ اما همین اثر وقتی چاپ و تکثیر شود، به یک «کالای فرهنگی» تبدیل می‌شود.
کالای فرهنگی را می‌توان دریک مرکز فرهنگی یا یک سوپرمارکت هم یافت، اما یک محصول فرهنگی را، به عنوان یک کالای لوکس تنها قشر خاصی از جامعه می‌تواند تهیه کند و شرایط خاصی برای نگهداری آن لازم است، مانندتابلوی استاد فرشچیان یا اثر یک نویسنده‌ی معروف؛ اما به نظر می‌رسد در عرف، محصول فرهنگی و کالای فرهنگی به یک معنا اطلاق می‌شود.
به همین دلیل می‌توان گفت: کالاها (محصولات) و خدمات فرهنگی عبارتند از: کالاهایی مثل کتاب، نشریه، سی‌دی، فیلم و سریال، بازی‌های رایانه‌ای، انیمیشن، میراث فرهنگی و هنرهای تجسمی.
دردسرهای سواد فرهنگی پایین
متاسفانه در کشور ما افراد در زمینه‌ی نحوه و میزان استفاده از کالاهای فرهنگی با مشکل روبرو هستند. زیرا بیشتر افراد، سواد و مهارت استفاده از کالاهای فرهنگی را ندارند و هر نوع کالایی را بکار می‌برند.
در نظریه‌های فرهنگ سازمانی کمتر به موضوع هوشمندی در حوزه فرهنگ سازمانی پرداخته شده‌است. این نیز به علت ضعف سواد فرهنگی در سازمان‌های کشور است و آمارها نشان می‌دهد که وضعیت مناسب نیست.
باتوجه به این آمار، اکثر افراد، بیشتر وقت خود را در فضای مجازی صرف می‌کنند و این موضوع نشان‌دهنده‌ی عدم تعادل و کمبود سواد مصرف کالاهای فرهنگی به خصوص استفاده از اینترنت و فضای مجازی است.
سوءمصرف فضای مجازی سبب آسیب‌هایی نظیر تعارض بین سبک زندگی و احکام عرفی و فقهی، تهدید حریم خصوصی، تأثیر بر اخلاق فردی، خشونت‌های کلامی و نوشتاری، اشاعه‌ی تخیلات جنسی و پورنوگرافی، عمومی‌شدن مسائل خانوادگی، سست‌شدن بنیان خانواده، تجاوز به عنف، فروپاشی نظام اجتماعی و ایجاد نیازهای کاذب مانند روآوردن به عمل‌های جراحی زیبایی و تجمل‌گرایی می‌شود.
به‌طور خلاصه، سوء مصرف فضای مجازی سبب نابودی «ارزش‌های فرهنگی» جامعه می‌گردد. ارزش، چیزی است که یک فرهنگ از جنبه‌ی اخلاقی به‌عنوان خوب یا بد به آن توجه دارد و از باورهای فرهنگی جامعه ناشی می‌شود.
سخن پایانی
در جهان امروز که مرزهای فرهنگی بیش از هر زمان دیگری در هم تنیده‌اند، تولیدات فرهنگی نه تنها ابزاری برای سرگرمی، بلکه بستری برای هویت‌سازی، گفت‌وگو و حتی قدرت نرم ملت‌ها به شمار می‌آید. ایران با پیشینه‌ای غنی و ریشه‌دار، ظرفیت‌های بی‌شماری برای خلق و عرضه محصولات فرهنگی دارد، اما آنچه بیش از همه ضرورت می‌یابد، همگامی این تولیدات با نیازهای نسل جدید و تحولات اجتماعی است. هرگونه غفلت در این مسیر، در عمل به افزایش نفوذ محصولات فرهنگی بیگانه می‌انجامد و انسجام فرهنگی داخلی را تهدید می‌کند. بنابراین، آینده فرهنگی کشور در گروی نگاهی نوآورانه، برنامه‌ریزی دقیق و سرمایه‌گذاری پایدار در تولیدات بومی است تا هم هویت ملی تقویت شود و هم سهم ایران در عرصه فرهنگ جهانی پررنگ‌تر گردد.
منبع: بشری‌شریف، بروز. فرهنگ سازمانی. تهران: پارس‌مدیر.
نگارنده: پشتیبانی پارس‌مدیر | 
