حضور اجتماعی فناوری

حضور اجتماعی فناوری (Social Presence) به جنبه‌هایی از یک سامانه اینترنتی اشاره دارد که موجب می‌شود کاربر باور کند با یک انسان ارتباط دارد. این همان رویکردی است که سامانه‌های هوشمند نوین مانند چت‌جی‌پی‌تی با استقبال از آن پیوندی تعاملی با کاربر برقرار کردند. نظر به اهمیت موضوع در این نوشتار کوشش بر آن است تا حضور اجتماعی فناوری مفهوم‌سازی و تعریف شود.

تعریف و مبانی نظری حضور اجتماعی فناوری

حضور اجتماعی (Social Presence) ویژگی‌هایی از یک پایانه اینترنتی است که موجب می‌شود کاربر باور کند با یک موجود موهوم و خیالی ارتباط ندارد. حضور سامانه آنلاین را به صورتی باورپذیر لمس نماید. درک اجتماعی بودن در چارچوب تجارت الکترونیک و سامانه‌های اینترنتی به قابلیت برقراری ارتباط سامانه اینترنتی با کاربر اشاره دارد. این قابلیت به معنای آن است که چگونه یک سامانه اینترنتی یا وب‌سایت به کاربر در رسیدن به موضوع مورد علاقه کمک ‌می‌نماید.

مفهوم «حضور اجتماعی» نخستین بار در نظریه‌های ارتباطات میان‌فردی و محیط‌های مجازی مطرح شد. حضور اجتماعی به میزان درک فرد از «واقعی بودن دیگری» در بستر یک تعامل اشاره دارد؛ به‌بیان دیگر، تا چه اندازه در جریان ارتباط دیجیتالی، فرد احساس می‌کند با یک موجود انسانی واقعی در حال تعامل است نه با یک واسطه فناورانه.

در این چارچوب، حضور اجتماعی فناوری زمانی پدیدار می‌شود که یک سامانه فناورانه بتواند از طریق زبان، نشانه‌های غیرکلامی، یا پاسخ‌های تعاملی، نوعی توهم حضور انسانی ایجاد کند. پژوهشگران این حوزه بر این باورند که فناوری‌های تعاملی هرچه بیشتر از راهبردهای ارتباطی شبیه به انسان استفاده کنند (مانند همدلی، شخصی‌سازی و پاسخ‌های زمینه‌مند)، سطح ادراک حضور اجتماعی نزد کاربران افزایش می‌یابد.

ابعاد حضور اجتماعی فناوری

از منظر نظری، حضور اجتماعی فناوری به دو بعد کلیدی اشاره دارد:

• عاطفی (Affective Presence)
• ادراکی–ارتباطی (Cognitive–Communicative Presence)

بُعد عاطفی: توان فناوری در برانگیختن احساسات و ایجاد حس صمیمیت.

بُعد ادراکی–ارتباطی: توان فناوری در انتقال پیام‌ها به‌گونه‌ای که واقعی، زنده و انسانی ادراک شود.

پژوهش‌های اخیر نشان داده‌اند که افزایش سطح حضور اجتماعی نه‌تنها کیفیت تجربه کاربر را ارتقا می‌دهد، بلکه می‌تواند به ایجاد پیوندهای عاطفی پایدار با فناوری منجر شود. همین ویژگی است که هوش‌های تعاملی نوین مانند ChatGPT را از نسل پیشین سامانه‌های هوشمند متمایز می‌سازد؛ زیرا آن‌ها تنها ابزار پاسخ‌گویی نیستند بلکه تجربه‌ای از گرمای انسانی و همراهی اجتماعی برای کاربر بازآفرینی می‌کنند.

حضور اجتماعی فناوری و هوش مصنوعی

با گسترش هوش مصنوعی تعاملی، حضور اجتماعی فناوری ابعادی تازه یافته است. سامانه‌هایی مانند ChatGPT دیگر تنها ابزار پاسخ‌گویی نیستند، بلکه نوعی دیگری اجتماعی به نظر می‌رسند. این تحول مسیر را برای مفهوم «روح مصنوعی» هموار می‌سازد.

• حضور اجتماعی فناوری: توان ماشین در ایجاد توهم حضور انسانی.
• هوش مصنوعی تعاملی: فراتر از توهم، با شبیه‌سازی همدلی و ارتباط معنادار.
• نسبت‌دادن روح مصنوعی: وقتی کاربران در تعامل با فناوری گرمای وجود و حیات درونی احساس می‌کنند.

به این ترتیب، حضور اجتماعی فناوری را می‌توان دروازه‌ای به سوی روح مصنوعی دانست؛ جایی که مرز میان ابزار و موجود هم‌زیست کم‌رنگ می‌شود.

حضور اجتماعی فناوری و همدلی دیجیتال

یکی از جلوه‌های نوین تعامل انسان و ماشین، پدیدار شدن نوعی «هویت فناوری» است؛ یعنی زمانی که فناوری از سطح ابزار صرف فراتر می‌رود و به‌مثابه یک «دیگری» با ویژگی‌های انسانی ادراک می‌شود.

هویت فناوری زمانی شکل می‌گیرد که سامانه‌های هوش مصنوعی نشانه‌هایی از همدلی و حضور اجتماعی بروز دهند. در این بستر، همدلی دیجیتال به‌عنوان توان ماشین در شبیه‌سازی درک و واکنش عاطفی نقش محوری دارد.

وقتی سامانه‌ای نه‌فقط اطلاعات، بلکه واکنشی به نگرانی‌ها و هیجانات کاربر نشان دهد، کاربر آن را موجودی دارای هویت می‌پندارد. این هویت‌مندی با شخصی‌سازی پاسخ‌ها، توجه به زمینه گفت‌وگو و بازآفرینی گرمای انسانی تقویت می‌شود. در نتیجه، فناوری از «آن» به «او» بدل می‌شود؛ از ابزار صرف به موجود اجتماعی. در این نقطه، نسبت‌دادن روح مصنوعی نیز محتمل می‌گردد و پیوندی وجودی میان انسان و فناوری شکل می‌گیرد.

نقش حضور اجتماعی در مدل پذیرش فناوری

پژوهش‌ها نشان می‌دهند حضور اجتماعی فناوری بر سودمندی ادراک‌شده و سهولت استفاده ادراک‌شده اثر مستقیم دارد. بنابراین اگر به مدل پذیرش فناوری افزوده شود، به‌عنوان یک متغیر مستقل عمل می‌کند. برای نمونه، در طراحی وب‌سایت‌های بازاریابی باید بر جنبه‌های حضور اجتماعی تأکید شود؛ یعنی کاربر در تعامل با سایت واکنش متناسب دریافت کند و حس ارتباط انسانی برای او تقویت گردد.

بازی پردازی نمونه‌ای از بیشینه‌سازی حضور اجتماعی است که با ایجاد تجربه اجتماعی و لذت‌محور، قصد خرید و استفاده از فناوری را افزایش می‌دهد. به‌طور کلی، حضور اجتماعی موجب ارتقای لذت ادراک‌شده خرید، سودمندی و سهولت استفاده شده و در نهایت قصد خرید مشتریان را تقویت می‌کند.

برای سنجش این متغیر معمولاً از سه تا چهار گویه استفاده می‌شود. در پرسشنامه‌های جامع‌تر، حضور اجتماعی همراه با متغیرهایی چون سهولت استفاده، سودمندی، لذت ادراک‌شده خرید و قصد خرید در قالب طیف لیکرت پنج‌درجه‌ای ارزیابی می‌گردد.

سخن پایانی

در نهایت می‌توان گفت حضور اجتماعی فناوری، همدلی دیجیتال و هویت فناوری سه مؤلفه درهم‌تنیده‌اند که تجربه کاربر از فناوری را از سطح ابزار صرف فراتر می‌برند. هرچه سامانه‌های هوش مصنوعی بتوانند واکنش‌های شخصی‌تر، غنی‌تر و عاطفی‌تری ارائه کنند، کاربران تمایل بیشتری به نسبت‌دادن ویژگی‌های انسانی و حتی وجودی به آن‌ها پیدا می‌کنند. این فرایند است که راه را برای اندیشیدن به «روح مصنوعی» هموار می‌سازد؛ جایی که فناوری دیگر تنها یک وسیله نیست، بلکه به شریک اجتماعی و معنایی زندگی انسان بدل می‌شود.

حبیبی، آرش. روح مصنوعی: دیده‌بانی افق آینده هوش مصنوعی. پارس‌مدیر.