حکمرانی فناورانه (Technological Governance) مجموعه‌ای از سازوکارها، قواعد و نهادها اطلاق می‌شود که مسئول سیاست‌گذاری، نظارت و هدایت فرآیند توسعه، استقرار و استفاده از فناوری‌های نوین در سطوح مختلف جامعه هستند. این نوع حکمرانی فراتر از مدیریت فناوری در سازمان‌ها عمل می‌کند و شامل ابعاد حقوقی، اخلاقی، اجتماعی و اقتصادی تحول دیجیتال است. نظر به اهمیت موضوع، در این نوشتار، مفهوم حکمرانی فناورانه تعریف و تبیین خواهد شد.
مبانی نظری و تعریف حکمرانی فناورانه
حکمرانی فناورانه مفهومی میان‌رشته‌ای است که در تقاطع علوم سیاسی، فناوری اطلاعات، اخلاق کاربردی و سیاست‌گذاری عمومی شکل گرفته است. از نظر مفهومی، این عبارت به فرآیندهایی اشاره دارد که در آن‌ها مجموعه‌ای از بازیگران دولتی و غیردولتی تلاش می‌کنند تا فناوری را در جهت منافع عمومی هدایت کنند. برخلاف حکمرانی سنتی که بر قواعد اداری یا قانونی تمرکز داشت، حکمرانی فناورانه باید با پیچیدگی، عدم قطعیت، و سرعت تغییر فناوری‌ها هم‌راستا باشد.
ادبیات نظری، حکمرانی فناورانه را با اصولی چون شفافیت، پاسخ‌گویی، مشارکت ذی‌نفعان، عدالت اجتماعی، و پایداری فناوری پیوند می‌زند. در این چارچوب، نقش تنظیم‌گر دولت تنها به نظارت محدود نمی‌شود، بلکه شامل تسهیل نوآوری، مدیریت ریسک‌های فناورانه، و شکل‌دهی به اکوسیستم‌های فناورانه نیز می‌شود.
این مفهوم در زمینه‌هایی مانند اخلاق هوش مصنوعی، حکمرانی هوشمند، امنیت سایبری، مالکیت فکری، حکمرانی دیجیتال و زیست‌فناوری بسیار مورد بحث است. یعنی به‌نوعی پاسخی به چالش‌های قرن ۲۱ محسوب می‌شود.
اهمیت و ضرورت حکمرانی فناورانه
با پیشروی فناوری در تمام ابعاد زندگی بشر، فقدان حکمرانی مناسب می‌تواند پیامدهایی جدی برای جامعه داشته باشد. اهمیت این حوزه را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد:
- مدیریت ریسک فناوری‌های نوظهور: مانند ریسک‌های اخلاقی هوش مصنوعی یا تهدیدات زیست‌محیطی نانو فناوری
- جلوگیری از انحصار فناورانه شرکت‌های بزرگ: با وضع قوانین ضدانحصار و نظارت بر الگوریتم‌ها
- حفظ حریم خصوصی و امنیت داده‌ها: در مقابل گسترش اینترنت اشیا و سیستم‌های تحلیل داده
- حمایت از نوآوری و کارآفرینی: از طریق سیاست‌گذاری هوشمند، حمایت مالی و ایجاد فضای رقابتی
- برقراری عدالت فناورانه: برای جلوگیری از شکاف دیجیتال و نابرابری در دسترسی به فناوری
- تقویت اعتماد عمومی: از طریق شفافیت در توسعه و بهره‌برداری از فناوری
حکمرانی فناورانه بستری برای حرکت از «مصرف انفعالی فناوری» به «مدیریت فعالانه آینده دیجیتال» است.
در دنیای امروز که هوش مصنوعی، داده‌های کلان، بلاک‌چین، اینترنت اشیا و سایر فناوری‌های تحول‌آفرین به سرعت در حال گسترش هستند، حکمرانی فناورانه اهمیت فزاینده‌ای یافته است. این مفهوم بر توانایی دولت‌ها، نهادهای عمومی و بخش خصوصی در شکل‌دهی به مسیر توسعه فناوری و کنترل پیامدهای آن تمرکز دارد.
ابعاد حکمرانی فناورانه
حکمرانی فناورانه یک مفهوم چندبعدی است که می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- بعد حقوقی: تدوین و اجرای قوانین مرتبط با داده، الگوریتم، پلتفرم‌ها و فناوری‌های نو
- بعد نهادی: نقش دولت، نهادهای ناظر، شوراهای تخصصی، و انجمن‌های حرفه‌ای
- بعد اخلاقی: رعایت اصول عدالت، عدم تبعیض، شفافیت، و مسئولیت‌پذیری فناورانه
- بعد اجتماعی: تأثیر فناوری بر ساختارهای اجتماعی، فرهنگ، نیروی کار و مشارکت عمومی
- بعد اقتصادی: تنظیم بازارهای دیجیتال، مالیات‌گیری از پلتفرم‌ها و حمایت از اقتصاد نوآور
- بعد فناورانه: ارزیابی فناوری‌های نو بر اساس پایداری، ایمنی و سازگاری با منافع عمومی
این ابعاد نشان می‌دهند که حکمرانی فناورانه تنها وظیفه یک نهاد خاص نیست، بلکه یک تلاش هماهنگ و چندسطحی میان ذی‌نفعان مختلف است.
حکمرانی فناورانه به استفاده از فناوری برای اعمال قدرت و مدیریت جامعه اشاره دارد؛ در حالی‌که حاکمیت فناوری اطلاعات و ارتباطات به نظام‌ها و قواعد تنظیم، هدایت و نظارت بر خود فناوری‌ها می‌پردازد. همچنین نباید از حاکمیت داده نیز در مسیر حکمرانی الکترونیک غافل شد.
سخن پایانی
حاکمیت مبتنی بر فناوری پلی است میان توسعه فناوری و منافع عمومی. بدون آن، مسیر فناوری می‌تواند به‌سوی تمرکز قدرت، افزایش نابرابری، یا نقض حقوق بشر سوق پیدا کند. اما با استقرار الگوهای درست حکمرانی، می‌توان فناوری را به ابزاری برای عدالت، پایداری و رشد تبدیل کرد. در دوران حاضر، حکمرانی فناورانه نه یک انتخاب، بلکه ضرورتی استراتژیک برای دولت‌ها، جامعه مدنی و بخش خصوصی به‌شمار می‌آید.
دانلود پرسشنامه حکمرانی فناورانه
منبع: دوک‌صدرا، فاطمه. حاکمیت و حکمرانی. تهران: پارس‌مدیر.
سوالات متداول
حکمرانی فناورانه (Technocratic Governance) به استفاده از فناوری برای اعمال قدرت و مدیریت جامعه اشاره دارد؛ در حالی‌که حاکمیت فناوری (Technology Governance) به نظام‌ها و قواعد تنظیم، هدایت و نظارت بر خود فناوری‌ها می‌پردازد.
نگارنده: پشتیبانی پارس‌مدیر | 
