نظام پایش آزاد، ساختاری شبکه‌ای و اثربخش برای هدفمندسازی پژوهش‌های دانشگاه آزاد اسلامی در راستای حل مسائل کلان کشور است. این مفهوم نیز یکی دیگر از مفاهیم بدون کارکرد است که تنها به‌عنوان یک بوروکراسی دیجیتال برای پایان‌نامه کارشناسی ارشد و رسال دکتری تولید دردسر کرده‌است.
در دهه‌های اخیر، یکی از انتقادات بنیادین به نظام پژوهشی کشور، گسست میان دانشگاه و مسائل واقعی جامعه بوده است. پژوهش‌ها در بسیاری از موارد یا فاقد اثربخشی هستند یا در انبوه پایان‌نامه‌ها و مقالات علمی بدون کاربرد باقی می‌مانند. در پاسخ به این چالش، دانشگاه آزاد اسلامی با طراحی «نظام پایش آزاد» کوشیده است گامی در جهت اثربخشی، هم‌افزایی و حل‌مسأله‌محور شدن پژوهش‌های تحصیلات تکمیلی بردارد.
این نظام، با ایجاد شبکه‌های علمی میان‌رشته‌ای و تعامل منسجم با ذی‌نفعان جامعه، صنایع، نهادهای حکمرانی و سایر کنشگران، نقش واسطی میان ظرفیت علمی دانشگاه و نیازهای میدانی کشور ایفا می‌کند. بارزترین ویژگی این مدل، «یکپارچگی»، «رصدگری»، «اثربخشی» و «رویکرد حل مسأله» است. هدف نهایی برقراری ارتباط مارپیچ سه‌گانه دولت، دانشگاه، صنعت و کاهش شکاف صنعت و دانشگاه است.
تعریف و اهداف نظام پایش آزاد
«نظام پایش آزاد» که با عنوان کامل «پژوهش اثربخش یکپارچه شبکه‌ای دانشگاه آزاد اسلامی» شناخته می‌شود، یک منظومه پژوهشی هدفمند و ساختارمند است که با بهره‌گیری از توانمندی‌های اعضای هیئت علمی، دانشجویان تحصیلات تکمیلی و ظرفیت بین‌رشته‌ای دانشگاه، پژوهش‌ها را در مسیر حل مسائل کشور سوق می‌دهد.
نظام پایش آزاد اهداف متعددی را دنبال می‌کند که از جمله مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- مدیریت و راهبری اثربخش، یکپارچه و شبکه‌ای فعالیت‌های پژوهشی تحصیلات تکمیلی
- رصد مستمر و نظام‌مند موضوعات پژوهشی و هدایت آن‌ها به سمت مسائل واقعی کشور
- افزایش کارایی، هم‌سویی و هم‌افزایی پژوهش‌ها با نیازهای جامعه و صنعت
- ارتقای جایگاه دانشگاه به نهادی مسئله‌محور، نوآور و فناور در خدمت توسعه ملی
- شناسایی و توانمندسازی استعدادهای علمی در قالب شبکه‌های انسانی پویا
- همگام‌سازی دانشگاه با تحولات علمی، فناوری و اجتماعی روز
- ایجاد هسته‌های همکاری علمی بین استادان و دانشجویان
تأمین منابع مالی پایدار از محل پروژه‌های فناورانه و کاربردی برای سازمان‌ها - فرهنگ‌سازی برای پژوهش برنامه‌محور در واحدهای دانشگاهی
- استقرار نظام مدیریت دانش یکپارچه در سطوح دانشگاهی
دانشگاه آزاد اسلامی بر آن است که نقش فعالی در حل مسائل ملی ایفا کند. این دانشگاه می‌کوشد به نهادی یکپارچه و پاسخگو برای رفع نیازهای واقعی جامعه تبدیل شود. برای تحقق این هدف، بازمهندسی و ارتقای نظام‌های آموزشی، پژوهشی و فناوری در دستور کار قرار گرفته است. رویکرد حل مسئله، در قالب برنامه‌های علمی، محور اصلی این تحول خواهد بود. در این میان، پژوهش‌های تحصیلات تکمیلی جایگاهی ویژه یافته‌اند. چرا که میان پژوهش دانشگاهی و حل مسائل کشور، پیوندی عمیق وجود دارد.
روش اجرایی نظام پایش آزاد
اجرای نظام پایش آزاد در سه گام راهبردی صورت می‌گیرد:
روش اجرایی نظام پایش آزاد
احصاء چالش‌های اولویت‌دار:
این مرحله با استناد به اسناد بالادستی کشور (مانند برنامه توسعه، چشم‌انداز، سیاست‌های کلی علم و فناوری) و مطالعات تطبیقی جهانی، به شناسایی چالش‌های کلان کشور می‌پردازد. نشست‌های خبرگانی در شوراهای دانشی نیز مکمل این مرحله‌اند.
طراحی برنامه‌های پژوهشی:
برای هر چالش شناسایی‌شده، اهداف پژوهشی، منظرها و رشته‌های مرتبط تعریف شده و زمینه‌های پژوهشی پیشنهادی تدوین می‌شود. این طراحی منطبق با دستورالعمل‌های نظام موضوعات صورت می‌گیرد.
بارگذاری در سامانه پژوهشیار:
تمامی اطلاعات، برنامه‌ها، چالش‌ها و موضوعات پژوهشی تدوین‌شده در سامانه جامع پژوهشیار قرار می‌گیرد تا اساتید و دانشجویان سراسر کشور بتوانند به آن‌ها دسترسی داشته باشند و مسیر پژوهشی خود را به سمت این اولویت‌ها هدایت کنند.
این نظام می‌کوشد پژوهش‌های تحصیلات تکمیلی را به خدمت حل مسائل ملی درآورد. هدف آن، ایجاد همگرایی و اثربخشی در نتایج پایان‌نامه‌ها و رساله‌هاست. نظام پایش آزاد، ساختاری برای مدیریت و راهبری پژوهش‌های تحصیلات تکمیلی فراهم می‌کند. این ساختار بر سازماندهی هدفمند موضوعات پژوهشی متمرکز است. همچنین به شناسایی و توانمندسازی استعدادهای مسئله‌محور توجه دارد. نظام تلاش می‌کند مسائل واقعی کشور را به مسائل دانشگاهی تبدیل کند.
این مسائل سپس به عنوان موضوعات پایان‌نامه‌های کارشناسی‌ارشد و رساله‌های دکتری تعریف می‌شوند. دستورالعمل اجرایی نظام پایش آزاد، به همین منظور تهیه و ابلاغ شده است. این دستورالعمل صرفاً به نحوه استقرار و اجرای این نظام می‌پردازد. سایر بخش‌ها مانند آموزش، نوآوری و فناوری در دستورالعمل‌های جداگانه تشریح خواهند شد.
سخن پایانی
نظام پایش آزاد، نمادی از گذار دانشگاه از ساختار پژوهش‌محورِ منفعل به نهاد مسئله‌محورِ فعال است. این نظام، اگرچه متعلق به دانشگاه آزاد اسلامی است، اما می‌تواند به عنوان الگویی برای سایر نهادهای علمی کشور نیز مطرح شود. تلفیق نظام‌مند توان علمی، شبکه‌سازی بین‌رشته‌ای و جهت‌گیری کاربردی، قلب تپنده این الگوست؛ الگویی که می‌تواند جان تازه‌ای به کالبد پژوهش‌های دانشگاهی ایران ببخشد.
این تحولات، نیازمند یک نظام جامع برای هدایت ظرفیت‌های پژوهشی دانشگاه است. نظامی که پژوهش‌ها را به سمت چالش‌های واقعی کشور سوق دهد. ایجاد هسته‌ها و شبکه‌های پژوهشی میان‌رشته‌ای نیز بخشی از این راهبرد است. این شبکه‌ها باید استادان، دانشجویان و پژوهشگران علوم گوناگون را گرد هم آورند. تعامل با کنشگران و ذی‌نفعان جامعه نیز از ارکان اصلی این رویکرد است. نظام پایش آزاد، در همین راستا طراحی و راه‌اندازی شده است.
نگارنده: پشتیبانی پارسمدیر | 
